120
mat yashovchanlik va mahsuldorlikni cheklashi va bu seleksionerning
tanlash samarasiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
O‘tgan asrning uchinchi chorakida g‘o‘zani
begona chang vositasi-
da qo‘shimcha changlatish orqali nav ichida, navlararo va turlararo dura-
gaylashning samarasi borasida juda ko‘p olimlar tadqiqotlar o‘tkazish-
gan (Nersesyan P.M. 1953; Arutyunova L.G. 1953; Viisotsskiy K.A.,
1958; Ter-Avanesyan D.V. 1958; Tishin A.I. 1962; Rudenko L.S. 1965;
Mustanov G. 1966 va boshqalar).
Ushbu ishlab chiqilgan uslubda begona chang (mentor) sifatida gul-
xayridoshlar oilasiga mansub boshqa turkum (Hibiscus L., Malva L.) va
turlar (G.barbadense L., G.herbaceum L., G.arboreum L.), shuningdek,
genetik ancha uzoq hisoblangan boshqa oila vakillari qovoq, makkajo‘-
xori, no‘xat kabi o‘simliklar changi tadqiqot obyekti bo‘lib xizmat qil-
gan. Deyarli barcha tajribalarda nazorat variantga
nisbatan keskin farq
qiluvchi ma’lumotlar olingan. Mentorial chang vositasida nav ichida
chatishtirishga nisbatan navlararo va turlararo duragaylashning ijobiy sa-
marasi yuqoriroq ekanligi qayd qilingan. Bunda F
0
duragay ko‘saklar-
ning tugilishi juda yuqori bo‘lishi, ko‘sakda chigit sonining ortishi, F
1
,
F
2
va undan yuqori avlodlarda ertapisharlik, hosildorlikning yuqori bo‘-
lishi ko‘p marotaba tajribalarda isbotlangan. Shuningdek, tolaning tex-
nologik ko‘rsatkichlari va morfologik xilma-xillik ko‘lamining ortishiga
ta’sir qilishi hamda ushbu xususiyatlarning turg‘un, ya’ni kam ajralish
berishi natijasida bir qator yuqori geterozisli
tizma va navlar yaratishga
muvaffaq bo‘lishgan.
G‘o‘za navlariaro duragaylashda olinayotgan ota-ona juftiga mentor
sifatida nisbatan yaqin tur (G.herbaceum L.) va turkum vakillari (Hibis-
cus syriacus L., Hibiscus rosa-sinensis L., Hibiscus trionum L., Hibiscus
hybrida L.) changidan foydalanish ijobiy natijalar berishi tavsiya etilgan.
Shunga qaramasdan, ushbu uslub g‘o‘za seleksiyasida ancha yillar-
dan beri qo‘llanilmasdan kelmoqda. Ehtimol, ushbu davrda o‘tkazilgan
aksariyat tadqiqotlarda tola uzunligiga mentor vositasining salbiy ta’siri
sababli tatbiq qilishga monelik qilgan bo‘lsa, hozirgi kunda ilgarigiga
nisba
tan 2‒5 mm. yuqori tola uzunligida bo‘lgan o‘rta
tolali nav namu-
nalari mavjudligi mazkur uslubni takomillashtirish va seleksiya ishlarida
keng qo‘llash dolzarb masala ekanligini belgilaydi.
Bizning tadqiqot ishimizdan ko‘zlangan asosiy maqsad begona tur
Hibiscus syriacus L. gulchanglari yordamida navlararo duragaylashda
changlanish va urug‘lantirish jarayoni sharoitlarini optimallashtirish,
121
shuningdek, nav namunalarini chatishtirishda g‘o‘zaning ayrim miqdo-
riy belgilariga begona gulchang qo‘shishning samaradorligini o‘rganish
hamda g‘o‘zaning ertapishar va serhosil duragaylarini yaratishdan ibo-
rat.
Ilgari olib borilgan tadqiqotlarda g‘o‘zani kastratsiya qilinmagan va
kastratsiya qilingan variantlarda cheklangan otalik nav changi bilan 1:30
nisbatda mentor changini aralashtirish, dastlab,
onalik tumshuqchasiga
mentor changi surkalib, keyin bir vaqtni o‘zida otalik nav changi bilan
changlatish orqali duragaylash amalga oshirilgan. Bundan farqli ravish-
da, biz tadqiqotlarimizda, asosan, mentor changini ertalab soat 8
00
‒9
00
oralig‘ida onalik tumshuqchasiga (bir kun oldin kastratsiya qilingan)
surkab, yana izolyatsiya qilib, oradan 4 soat o‘tgach, ya’ni soat 12
00
‒
13
00
oralig‘ida changlatish ishlarini o‘tkazishni rejalashtirdik. Bundan
asosiy maqsad g‘o‘za changi irsiy materialiga mentor changi mutagen
ta’sir qilmasdan, urug‘lanish jarayoni me’yorida kechishi uchun
zarur
metabolitlar sintezini rag‘batlantirishi, ya’ni biologik stimullator vazifa-
sini o‘tashi ko‘zda tutilmoqda.
Demak, duragaylashda g‘o‘zani gibuskus changi bilan qo‘shimcha
changlatish urug‘lanish jarayonining me’yorida kechishiga va duragay
ko‘sak tugilish qobilyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Lekin turli duragay
kombinatsiyalarda mentor miqdor belgilarini rivojlanishiga turlicha ta‘-
sir qilib, ma‘lum bir belgining rivojlanishi va boshqa belgining kam ri-
vojlanishiga olib keladi. Bu esa seleksiya ishlarida miqdoriy belgilari-
ning namoyon bo‘lishini bizning maqsadimiz sari yo‘naltirishda yetak-
chi mezonlardan biri bo‘la oladi.
