122
ЛОЛА (TULIPA L.) ТУРКУМИ ЎСИМЛИКЛАРИНИ
ЎРГАНИШ
З.Ш.Матякубов (Хоразм Ма’мун академияси лаборатория мудири),
Р.С.Рузметов (Хоразм Ма’мун академияси катта илмий ходими),
И.И.Абдуллаев (Хоразм Ма’мун академияси раиси),
М.М.Аллаярова (УрДУ 1-kurs biologiya мутахассислиги магистранти)
Дунё амалиётида камёб турлар ҳимоясининг асосий стратегия-
си уларнинг яшаш жойини муҳофаза қилишга қаратилган бўлиб,
бунда алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудларнинг белгиланиши
табиатни муҳофаза қилиш фаолиятининг муҳим йўналиши сифати-
да эътироф этилмоқда. Охирги 10 йил давомида сайёрамизда алоҳи-
да муҳофаза қилинадиган ҳудудларнинг 30 млн км
2
дан ортиқ май-
донни эгаллаши биологик объектларни муҳофаза қилиш борасида-
ги амалий ишларни яна-да такомиллаштиришни талаб этмоқда. Бу
ўринда камёб турларни қайта тиклаш учун инвертаризациялаш, кў-
пайиш хусусиятларини аниқлаш ва сақлаб қолиш
усулларини иш-
лаб чиқиш долзарб аҳамиятга эга.
Мамлакатимизда ўсимлик дунёси объектларини муҳофаза қи-
лиш ва улардан оқилона фойдаланишга алоҳида эътибор берилиб,
бу борада турларнинг тарқалиши, популяцияларининг ҳолати ҳамда
биохилма-хиллигини сақлаш борасида муайян ютуқларга эришил-
ди.
Иқлим ўзгариши ва антропоген таъсирларнинг кучайиши нати-
жасида республикамизда камёб ва йўқолиб бораётган ўсимлик по-
пуляцияларини ўзгариши уларнинг замонавий ҳолатини баҳолаш ва
табиий ўсиш шароитида сақлаб қолиш борасидаги ишларни йўлга
қўйишни тақозо этмоқда. 2017‒2021 йилларда Ўзбекистон Респуб-
ликасини ривожлантиришнинг бўйича Ҳаракатлар стратегиясида
атроф-муҳит ва генофондга таъсир этаётган муаммоларни бартараф
этиш таъкидланганки, бу ўринда камёб, эндем ва йўқолиб бораёт-
ган ўсимлик популяциялари ва улар инқирозига
таъсир этувчи
омилларни аниқлаш, муҳофаза қилиш ҳамда in situ
шароитида сақ-
лаб қолишга йўналтирилган илмий тадқиқотлар муҳим аҳамият
касб этади.
Шуларни ҳисобга олган ҳолда, биз лола (Tulipa L.) туркуми
ўсимликларини ўрганишни ўз олдинимизга мақсад қилиб қўйдик.
Бугунги кунда республикамизда ва жаҳон миқёсида камёб ҳам-
да эндем турларнинг тарқалиши ҳамда ценопопуляциялари ҳолати-
123
ни илмий жиҳатдан ўрганиш фаннинг энг муҳим жиҳатларидан би-
ри бўлиб бормоқда. Турларнинг тарқалиши ва популяцияларнинг
замонавий ҳолатини баҳолаш бўйича
доимий мониторинг олиб
бориш янги тадқиқотларни талаб этади.
Республикамизда эндем ва реликт турларнинг ареали, камайиб
кетиш сабаблари ва уларни муҳофаза қилиш чора-тадбирлари бў-
йича тадқиқотлар тоғ, тоғолди ва чўл минтақаларида олиб борил-
моқда. Самарқанд вилояти ҳудудида Dianthus uzbekistanicus, Juno
magnifica, Tulipa ingens, Tulipa fosteriana
турлари Х.К.Бўриев
1
то-
монидан, Тянь-Шань тизмасида тарқалган эндем ва камёб турлар-
нинг ареали ва популяциялари Ф.И.Мухамеджанова ва К.Ш.Тожи-
баевлар томонидан атрофлича ўрганилган.
2
Жиззах ва Навоий вилоятининг турли ландшафтларида тарқал-
ган камёб турларнинг тарқалиши, туплар сони ва ценопопуляция-
лари ҳақидаги маълумотлар К.Ш.Тожибаев ва Н.Ю.Бешконинг тад-
қиқотларида акс эттирилган.
3
Ш.У.Сарибаева
4
томонидан Жануби-Ғарбий Қизил-қумда тар-
қалган Astragalus centralis Е.Sheld. Ценопопуляцияларининг ҳолати
ўрганилиб, турнинг ҳозирги кундаги ҳолатига баҳо берилган ҳамда
мазкур турни ареали қисқариб бораётганлиги ва муҳофаза қилиш
зарурлиги ҳақида маълумотлар берилган. Бошқа туркум вакиллари
қаторида Tulipa туркуми турларини тарқалишини ўрганиш бораси-
да ҳам республикамизда қатор тадқиқотлар олиб борилган.
5
Ҳозир-
ги кунда биз бу ўсимликнинг Хоразм вилояти шароитида ўсиш ва
ривожланиши ўрганиш бўйича тадқиқотлар олиб боряпмиз.
