127
packaging». Science of the Total Environment 796 (2021) 149013.‘.0048-
9697/© 2021 Elsevier. 10.07.2021 y.
2. Ro‘zmetova D.T. Distilyatsiyalangan yog‘ kislotasini mahalliy gil moyali
adsorbentlar yordamida oqlash texnologiyasini ishlab chiqish. texnika fanlari
falsafa doktori dissertatsiyasi, Toshkent, 106-bet.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2009-yilda sanoat kooperatsiyasi
asosida tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni
mahalliylashtirish dasturi to‘g‘risida”. PQ-1048-sonli qarori. 2009-yil 27-yanvar.
NA’MATAK O‘SIMLIGINING XOSIYATLARI
S.Raxmanova (UrDU 1-kurs biologiya mutaxassisligi magistranti)
Ona zaminimiz shu qadar o‘simliklar olamiga boyki, ularni son-sa-
nog‘iga yetolmay qolamiz gohida. Ayniqsa, na’matak o‘simligi haqida
gapirganda, uning o‘ziga xos xususiyatlaridan hayratda qolishimiz tayin.
Bu o‘simlik haqida juda ko‘p gapirishadi. Ko‘pchilikkka tanish bu
o‘simlikni ra’no, shipovnik nomi bilan atashadi. Bu o‘simlikni
xalq ta-
bobatida qadim zamonlardan buyon ishlatib kelishmoqda. Uning meva-
laridan tayyorlangan damlama o‘pka sili, jigar, o‘t qopchasining yallig‘-
lanishi, ichak buyrak, qovuq kasalliklarini davolashda foydalanilishi
to‘g‘risida ma’lumotlar bor. Shuningdek, na’matakning mevasi asosida
tayyorlangan qaynatma qon to‘xtatuvchi, isitma tushiruvchi omil sifatida
is’temol qilinadi.
Bu afsonaviy o‘simlikning bo‘yi 6 metrgacha yetishi mumkin. Po-
yasi
egiluvchan, tikanli, yaltiroq qo‘ng‘ir-qizg‘ish yosh novdalari biroz
yashil yoki qo‘ng‘ir-yashil rangda bo‘ladigan butasimon o‘simlik.
O‘simlik gullari yirik yakka-
yakka yoki 2‒3 tadan shoxchalarga o‘r-
nashgan. Bizning o‘lkamizda na’matak, asosan, may oylaridan gullab
boshlaydi va mevasi iyul oylaridan xazonrezgi davrigacha pishib yetila-
di. Bu o‘simlikni ko‘paytirishda urug‘idan tashqari, qalamchadan ko‘-
paytirishdan keng foydalaniladi.
O‘simlikning mevasi avgust oyi oxiridan boshlab, kech kuzgacha
yig‘iladi. Na’matak mevasi tarkibida juda ko‘p miqdorda C vitamini (4-
8% ba’zan 18%gacha bo‘ladi),”P’’, “K’’, “B’’gruppasi
karatin bilan bir
qatorda, flavanoidlar, qand, organik kislotalar (olma kislotasi 1, 8
‒2%
gacha, limon kislotasi, pectin va oshlovchi moddalar va riboksantin, shu-
ningdek, kaliy, temir, marganes, ftor, kalsiy, magniy tuzlari bor.
Na’matakni iste’mol qilishda quyidagi foydali xususiyatlari mavjud.
Na’matak o‘zida ko‘pgina C guruhi vitaminlarini saqlaydi: qorag‘atga
nisbatan 10 marotaba, limonga nisbatan 50 marotaba ko‘proq. Na’ma-
128
tak ayni kuzda avjiga chiqadigan shamollash va viruslarning oldini
olishda ham is’temol qilinadi.
‒immunitetni mustahkamlab, organizmni sog‘lom qiladi.
‒yurak va qon-tomir sistemasiga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi;
‒qon bosimini normallashtiradi;
‒kamqonlikda ham foydali sanaladi;
‒oshqozon-ichak faoliyatini
yaxshilab, zararli taksinlar va shlaklarni
chiqarib tashlaydi;
‒ozishga yordam beradi;
‒o‘t va siydik haydovchi vosita.
Na’matak bir qancha foydali xususiyatlar bilan birgalikda, zararli
xususiyatlarga ham ega.
Na’matakni hammaga ham iste’mol qilishga tavsiya etilmaydi. U
o‘zida ko‘p kislotalarni saqlashi sabab ham, oshqozon gastriti
va yarasi-
da aziyat chekuvchilarga tavsiya etilmas ekan. Na’matakdan tayyorlan-
gan damlamalarni qon bosimi tushgan insonlarga ichish tavsiya etilmay-
di. Bundan tashqari, na’matakli choyni muntazam va kozp miqdorda is’-
temol qilish infeksiyasiz sariq kasalligiga olib kelishi mumkin
Homiladorlik paytida na’matak alohida axamiyatga ega. Chunki
uning damlamasi bo‘lajak onalarga toksikoz hurujlarini yengishga, qizil
qon tanachalarini (eritrotsitlarni) shakllantirishga, gemoglabinni ko‘pay-
tirishga va kamqonlik rivojlanishi-ning oldini olishga yordam beradi.
Ozuqaviy qiymati 100 gr mahsulotning ozuqaviy qiymat.
Manba: USDA
Koloriyasi Kkal
Yog‘lar
0,3 gr
Uglevodlar 38 gr
Oqsil
1,6 gr
Natriy
4m g
Kaliy
429 mg
Temir
1,1gr
Magniy
69 mg
A vitamini 217 mg
C vitamini 426 mg
129
Na’matakdan damlangan choy, nordongina ta’mga ega bo‘lib, ma-
zali hamdir. Uning ta’mi sizni quvontirishi uchun ularni to‘g‘ri
tanlash
lozim. Quritilgan na’matak donalari kichgina va bujmaygan bo‘lishi ke-
rak. Silliq va katta na’mataklar ularni gaz pechida quritilganidan dalolat
beradi, bunda uning ko‘pgina foydali xususiyatlari yo‘qoladi. Yangi
uzilgan na’mataklar esa bir xil kattalikda, hech qanday dog‘larsiz bo‘li-
shi kerak. Na’matakni shisha bankalarga solib, ustini doka ro‘mol bilan
yopamiz va salqin, quruq joyda saqlaymiz. Quritilgan na’mataklar 2 yil-
gacha yaxshi saqlanadi.
Na’matakdan, hatto pazandachilikda ham foydalaniladi.
U dunyo
oshxonalarida keng ishlatiladi. Masalan, na’matakdan qishga kompot
(sharbat) yopsak bo‘ladi.
Na’matakning faqatgina guli yoki mevasi foydali bo‘libgina qol-
masdan, barglaridan tayyorlangan damlama me’da og‘riqlariga foydali-
dir. Bu ne’mat shunchalik foydali xususiyatlarni o‘zida jamlaganki,
uning bitta o‘zi butun boshli dorixona bo‘lishi mumkin.
Dori tayyorlash va ishlatish. Og‘zi yopiladigan idishdga 2 stakan
suv quyiladi va ustiga 1 osh qoshiq maydalangan (danagidan xalos etil-
gan) mevadan solib, 10 minut davomida qaynatiladi. So‘ngra 1 sutka da-
vomida qo‘yiladi. Qaynatma
dokada suzib, unga shakar qoshib, shira be-
riladi. Qaynatmadan kuniga 3 mahal ovqatdan oldin yarim stakandan
ichiladi.
130
Pishib yetilgan mevadan 2 osh qoshiq olib, 2 stakan qaynagan suvga
10 minut past olovda qaynatiladi. Keyin olib, 1 soat sovitiladi. Dokadan
suzib olib
, kuniga 3‒4 mahal yarim stakandan ichiladi.
Na’matak suvli ekstrakti.
“Xolosas”ni dorixonadan olib, bolalarga
choy qoshiqda, kattalarga osh qoshiqda kuniga 3 mahal beriladi.
Shvetsiyaning Lund universitrti olimlarining ta’kidlashicha, na’ma-
tak yurak-qon tomir tizimi faoliyatini yaxshilashga xizmat qiladi. Muta-
xassislar olti hafta davomida har kuni tarkibida 40 gr maydalangan na’-
matak bor ichimlik ichgan bir guruh ortiqcha vaznli kishilarni kuzatish-
di. Tadqiqot ishtirokchilarining qon bosimi o‘lchangan, qon tarkibi, tana
vazni va insulinga sezgirlik holati tekshirilgan. Olti haftadan keyin ma’-
lum bo‘lishicha, tadqiqotda qatnashganlarning barchasida qon bosimi
o‘rt
acha 3‒4 foizga, xolesterin darajasi esa 5‒6 foizga
pasayishi kuzatil-
gan. Natijada yurak kasalliklarining rivojlanish xavfi 17 foizga kamay-
gan. Shuning uchun tabiatda tarqalgan har bir dorivor xususiyatga ega
bo‘lgan o‘simliklarni iste’mol qilishdan oldin shu o‘simlik haqida ma’-
lumotga ega bo‘lish lozim.
