139
Development for the Internet of Things: A Context-Aware Mixed Criti-cality
Systems Development Platform. Comput. Commun. 2017, 104, 1–16.
MIKROBIOLOGIK STIMULATORLARNING G‘O‘ZANING
NOQULAY SHAROITLARDA O‘SISHI VA RIVOJLANISHIGA
TA’SIRINI O‘RGANISH
X.A.Ibragimov (TTA UF Mikrobiologiya kafedrasi katta o‘qituvchisi,
b.f.n.), Sh.A.Soparboyeva (UrDU Biologiya kafedrasi magistranti)
Tuproq sho‘rlanishi O‘zbekiston qishloq xo‘jaligidagi
dolzarb mu-
ammolardan biri hisoblanadi. G‘o‘za fakultativ galofitlardan hisoblana-
di, lekin uning bunday imkoniyatlari to‘liq o‘rganilmagan. Ayniqsa,
sho‘rlanishga moyil bo‘lgan tuproq sharoitida g‘o‘za navlarida sifatli
urug‘ning shakllanishi, tanlov ishlarini olib borish bilan birga g‘o‘zaning
sho‘rga chidamliligini oshirish imkoniyatlari va navlarning biologik xu-
susiyatlariga bog‘liq bo‘lgan holda to‘liq aniqlanmagan.
Xorazm viloyatining 200 ming gektardan ziyod maydonida qishloq
xo‘jalik ekinlari ekilib, dehqonchilik qilinadi. Shu maydonning 44,5 foi-
zi kuchsiz, 21,1 foizi o‘rtacha va 9,7 foizi kuchli sho‘rlangan bo‘lib, bu
yerlarda g‘o‘za hosildorligi mos ravishda 20
‒25, 40‒50 va 60‒80 foiz-
gacha kamayadi. Ekin maydonlari sho‘rlanish darajasining ortishi tuproq
strukturasini
buzilishiga, mikroorganizmlar faoliyatiga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Keyingi yillarda Xorazm viloyatida g‘o‘za ekinidan nisbatan past
hosil olishning asosiy sabablaridan biri yerlarning sho‘rlanish darajasi-
ning ortib borishidir. Bu esa qishloq xo‘jaligida o‘ziga xos qiyinchilik-
larni keltirib chiqarmoqda. Ilmiy manbalarni tahlil qilsak, jahon qishloq
xo‘jaligi amaliyotida qo‘llanilayotgan biostimulyatorlar o‘simliklarning
hosildorligini oshirish
bilan bir qatorda, ularni immunitetini, patogen vi-
rus va zamburug‘larga bardoshliligi va turli stress omillarga chidamlili-
gini oshiradi. Bu bioo‘g‘itlar kartoshka, lavlagi, yashil o‘simliklar mas-
sasini, meva
li daraxtlar hosildoriligini 20‒30 foizgacha, donli va bo-
shoqli
ekinlar
hosildorligini 15‒20% gacha, g‘o‘za hosildorligini 12‒15
% gacha, p
oliz ekinlari hosildorligini 30‒40% gacha oshiradi.
O‘simliklarni noqulay tashqi muhit sharoitlariga moslashib, biolo-
gik azot va fitogormonlar bilan ta’minlash, sho‘rlangan tuproqlarning
unumdorligini tiklash orqali qishloq xo‘jalik ekinlarining o‘sishi, rivoj-
lanishi va hosildorligini oshirishda rizobakteriyalardan Azotobacter av-
140
lodining azotfiksatsiyalovchi, diazotrof, fitogormonal faol, sho‘rlanishga
chidamli bakteriyalari katta ahamiyat kasb etadi.
A.chroococcum
K1 shtammi sho‘rga chidamlilik, yuqori atseti-
len-reduktaza faolligi va ko‘p miqdorda indol-3-sirka
kislotasi sintezla-
shi bo‘yicha seleksiya qilinib, o‘tkazilgan qator tadqiqotlarda O‘zbekis-
tonning sho‘rlangan tuproqli hududlarida qo‘llanish borasida istiqbolli
ekanligi isbotlangan (Rasulov B.A., Qodirova G.H., 2006; Shakirov
Z.S., 2006; Rasulov B.A., 2007; Rasulov B.A., 2007; Pattayeva M.A.,
Rasulov B.A., Khujamshukurov N.A., 2008; Rasulov B.A., Pattayeva
M.A., Guzalova A.G., Khujamshukurov N., 2008). Shtammlarning yu-
qori sho‘rlanishga chidamligi (Rasulov B.A. va boshq. 2011), o‘simlik
biomassasi va hosildorligini oshirishi (Rasulov B.A. 2010) aniqlangan.
Bizning tadqiqot ishimizdan ko‘zlangan maqsad O‘zbekistonning
sho‘rlangan tuproqlaridan ajratilgan, sho‘rlanishga chidamli A. Chroo-
coccum K1 bakteriya shtammlari yordamida g‘o‘zaning noqulay sharoit-
larda o‘sishi, rivojlanishiga ta'sirini o‘rganishdan iborat.
Tadqiqotlarda ushbu bakteriya shtammlari
bilan inokulatsiyalangan
(bakterizatsiyalangan) paxta navining sho‘rlangan tuproqlarda o‘sishi
kuzatilib, navlarda qimmatli xo‘jalik belgilarning rivojlanishi o‘rganila-
di. Bakteriya shtammlarining navlarning rivojlanish fazalarida (shona-
lash, gullash, ko‘sak tugish va ochilish) o‘simlik va ildiz biomassasi,
o‘simlik balandligi, ildiz hosil qilishi, barg yuzasi va o‘simlikning umu-
miy quruq massasiga ta'siri qiyosiy o‘rganib boriladi.
Gossipium+bakteriya o‘zaro ta’sirini o‘rganishda shtammlar bilan
inokulyatsiyalangan g‘o‘za navi NaClning 0 mM.dan 350 mM konsen-
tratsiyalarida o‘stirilib, ularning turli o‘sish fazalaridagi rivjlanishlari ku-
zatilib boriladi. Tajriba variantlarida vegetatsiya davomida o‘sish va ri-
vojlanish bo‘yicha quyidagi kuzatuvlar olib boriladi:
‒ g‘o‘za nihollarining unib chiqishi dinamikasi
hamma variantlarda
belgilab qo‘yilgan bo‘lakchalarda o‘tkaziladi (PSUEAITI uslubliy qo‘l-
lanmasi, 2007);
‒g‘o‘zani o‘sishi va rivojlanishini kuzatish uchun fenologik o‘l-
chovlar o‘tkaziladi;
‒o‘simlikning ko‘chat qalinligi ikki muddatda yagonadan keyin va
amal o‘suv davri oxirida aniqlanadi;
‒ paxta hosili hamma qaytarilishning hamma variantlarida terimlar
bo‘yicha qo‘lda teriladi hamda hisoblanadi;
141
‒ paxta hosili bo‘yicha olingan ma’lumotlarning aniqligi V.A.Dos-
pexov (1985) usuli bilan matematik ishlov berilib, tahlil qilinadi.
A.chroococcum K1 shtammi asosida
tayyorlangan biopreparatlar-
dan qishloq xo‘jaligida azotli mineral o‘g‘itlar o‘rnini bosuvchi biosti-
mulatorlar sifatida qo‘llanadi. Bunda tajriba qo‘yishdan oldin maqsadga
muvofiq tajriba maydonlari tanlanadi. Tajriba maydonining agrokimyo-
viy xususiyatlari o‘rganiladi. G‘o‘za ildiz sistemasini bakterizatsiyalash
orqali tuz stressi sharoitida mineral o‘g‘itlar miqdorini kamaytirgan hol-
da, sho‘rga chidamli, atmosfera azotini faol o‘zlashtiruvchi azotobakter-
lar yordamida g‘o‘zaning o‘sishi, rivojlanishi va
hosildorligi tajriba vari-
antlarida o‘rganiladi.
Tadqiqotlarning birinchi yilida shtammlar inokulatsiyasi o‘simlik
ildizi va bargi orqali o‘simlik bakterizatsiyasi amalga oshiriladi. Bakteri-
ya shtammlari bilan inokulatsiyalangan g‘o‘zadagi o‘zgarishlar nazorat
variantiga solishtirilgan holda kuzatib boriladi. Tajribalar asosida eng
samarali bakteriya shtammi yoki shtammlari o‘simlikni stress sharoitga
moslashuvchanligini kuchaytiruvchi va azot bilan ta'minlovchi manba
sifatida tanlab olinadi.
Tadqiqolarimiz natijasida sho‘rlangan tuproqlarda A. chroococcum
K1 shtammi asosida tayyorlangan biopreparatlardan muayyan bir g‘o‘za
navining tuz stressi sharoitida o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligini mak-
simal darajada oshirishda foydalanish uchun optimal rejimi va miqdo-
riga aniqlik kiritiladi.
