156
2.
Удавенко Г.В., Гончарова Э.А. Влияние
экстремальных условий
среды на структуру урожая сельскохозяйственных растений. Л., Гидроме-
теоздат, 1982, c. 144.
Х.Х.Кушиев. Изучение адативных реакций на стресовые факторы у
озимой пшеницы Т.L. “Узбекистон биологияси”, 2009, с. 40‒ 42.
Удовенко Г.В. Устойчивость растений к абиотическим стрессам. Физи-
ологические основы селекции. Теоретические основы селекции. Спб., ВИР,
1995,
т.II, ч. I, с. 293‒352.
MAKKAJO‘XORI O‘SIMLIGINING BIOLOGIYASI,
SANOAT VA QISHLOQ XO‘JALIGIDAGI AHAMIYATI
B.S.Samandarova (Toshkent Tibbiyot akademiyasi
Urganch filiali mikrobiologiya kafedrasi dotsenti, b.f.n.)
Sh.Davlatova (UrDU Biologiya mutaxassisligi magistranti )
Makkajoʻxori (Zea mays L.) ‒ boshoqdoshlar oilasiga mansub bir
yillik oʻtsimon oʻsimlik bo‘lib, u oila vakillaridan bo‘yining balandligi
va barglarining kattaligi bilan ajralib turadi. Makkajo‘xori madaniy hol-
da ekib o‘stiriladigan eng qadimiy ekinlardandir. Uning vatani
‒Marka-
ziy va Janubiy Amerika. Yevropaga XV
asr oxirida keltirilgan. Oʻzbe-
kistonda ham bu ekin qadimdan ekiladi. Don
va yem-xashak ekini sifa-
tida ekib o‘stiriladi.
Makkajo‘xori poyasi silndrsimon tik o‘suvchi balandligi 50 sm.dan
6‒9 m.gacha, boʻgʻimli, ichi gʻovak. Bo‘ginlari 8 sm.dan 40 sm.gacha
bo‘ladi. Barglari parallel tomirlanishga ega, keng nashtarsimon, poyasi-
da ketma-ket joylashgan, usti tukli. Barglarining uzunligi 10 sm.dam 1
metrgacha, eni 1 sm.dan 15 sm.gacha. Ildizi
popuk ildiz sistemasiga ega,
yerga 1
‒1,5 m.gacha kirib boradi. Poyaning eng ostki boʻgʻimidan yoʻ-
gʻon tayanch ildizlar chiqaradi, ular oʻsimlik uchun tayanch vazifasini
bajaradi, yotib qolishidan saqdaydi hamda oziq moddalar bilan t
aʼmin-
laydi.
Makkajo‘xori issiqsevar, yorug‘sevar, qurg‘oqchilikka
chidamli ba-
horgi ekin bo‘
lib, tuproq harorati 10° boʻlganda 7‒12 kunda unib chiqa-
di. Maysalari 2
‒3° sovuqqa chidaydi. Kuzda 3°da sovuq uradi, ozuqalik
sifatini pasaytiradi. 20
‒25°da normal oʻsib rivojlanadi.
O‘simlikning urig‘idan unib chiqib, doni pishib yetulgunigacha
bo‘lgan davr navi va tuproq-iqlim sharoitiga qarab,
oʻsuv davri 90‒150
kunni tashkil etadi.
Makkajo‘
xori bir uyli, toʻpguli ayrim jinsli oʻsimlik, changchi toʻp-
guli poya uchida roʻvak, urugʻchi toʻpguli soʻtada popuksimon boʻladi.
157
Mevasi don, 1000 ta doni vazni 100
‒400 g. Soʻtasi donli, 500 dan 1000
gacha doni boʻladi va uni oʻrab turgan barg (gʻilof)lardan iborat, har tup
oʻsimlik 2-3-4 ta, baʼzan undan koʻproq soʻta chiqaradi. Doni yirik, yu-
maloq, tuxumsimon yoki tishsimon, rangi va morfologik belgilariga koʻ-
ra, tishsimon, yarim tishsimon, mumsimon va qobiqli guruhlarga boʻli-
nadi. Donining tarkibida 9
‒10% oqsil, 4‒6% moy, 65‒70% uglevod, V,
V2, V6, E vitaminlari, doni sargʻish navlarida A provitamini, nikotin va
pantaten kislotalar, flavonoidlar va boshqa mavjud. Makkajo‘xori juda
mahsuldor va turli maqsadlarda ishlatiladigan ekin. Makkajo‘xori doni
oziq-ovqat (un, yorma, bodr
oq, shirin qalamchalar, makkajoʻxori moyi
va boshqalar), kraxmal-patoka, pivo, spirt sanoatlarida ishlatiladi. Oziq-
ovqat sifatida makkajo‘xorining doni ishlatiladi. Uning doni juda ham
to‘yimli bo‘lib, tarkibida o‘rtacha 10,6% kletchatka, 4
‒8% yog‘ va 65 ‒
70% uglevodlar bor. Lekin makkajo‘xorining donida oqsil moddalari
kam bo‘ladi, shu sababli uning uniga 25
‒30% bug‘doy uni qo‘shib, non
yopiladi. Bundan tashqari, makkajo‘xori donidagi yorma tayyorlanadi,
Shuningdek, u nihoyatda ko‘p darajada silos va eng ko‘p miqdorda xa-
shak beradi.
Mollarga berish uchun sut-mum pishiqligi davrida so‘talari bilan
birga o‘rib olingan makkajo‘xori poyalaridan tayyorlangan silosdan ko‘p
foydalaniladi. Bir kilogramm miqdordagi ana shunday silosda 0,20
‒0,25
ozuqa birligi va 14
‒18 g miqdorida singiydigan oqsil bo‘ladi.
Makkajo‘xori poyasi ozuqalik qiymati jihatidan
boshqa don ekinlari
yuqori turadi, u sershira ozuqalar bilan birga, siloslash uchun ishlatiladi
yoki maydalanib, mollarga beriladi. So‘talarini ham maydalab, lavlagi
va don konsentrasiyalari bilan aralashtirib, mollarga beriladi. Bir kilo-
gramm so‘tada 0,35 ozuqa birligi bo‘ladi.
Gullamasidan oldin o‘rib olingan makkajo‘xori a’lo sifatli yashil
ozuqa hisoblanadi. Poyada so‘ta qancha ko‘p bo‘lsa, silos shunchalik
to‘yimli bo‘ladi. Makkajo‘xori doni juda to‘yimli hisoblanab, uy parran-
dalariga va mollariga butunligicha yoki yorma holida beriladi.
Makkajo‘xori doni tarkibida yog‘ moddasi ko‘p bo‘lganligi
uchun
uning uni tez achiydi. Don murtagi maxsus mashinalarda ajratib olinib,
qolgan qismidan un tayyorlanadi, chunki makkajo‘xorining murtagi tar-
kibida 25‒40% gacha moy moddasi bo‘lib, undan oziq-ovqatda ishlatila-
digan moy tayyorlanadi. Makkajo‘xorining popugidan esa tibbiyotda
foydalaniladi.
Makkajo‘xorining texnik
ahamiyati shundan iboratki, uning doni-
158
dan kraxmal, spirt, glukoza, sirka kislota, poyasidan esa qog‘oz, karton,
yog‘och spirti, sun’iy kauchuk, sun’iy smola va boshqa har xil mahsulot-
lar olinadi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, bugungi kunda kundalik hayotimizda
ham makkajo‘xoridan keng foydalanilmoqda. Uning xalq xo‘jaligidagi
ahamiyati juda kattadir. Shuning uchun ham makkajo‘xori navining
o‘sish va rivojlanish xususiyatlarini yanada kengroq o‘rganish asosida
ulardan oqilona foydalanish dolzarb muammo hisoblanadi.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda makkajo‘xorining 80 dan ortiq navi
yetishtiriladi. Jumladan, “O‘zbekiston
‒601 YESV”, “O‘zbekiston‒420
Vl”, “O‘zbekiston
‒300 MV”, “Qorasuv‒350 AMV”, “Vechita, neprov-
skiy
‒181”,“Donana”, “Moldavskiy‒257 SV”, “Moldavskiy‒215 AMV”,
“Maksima”, “MB350”, “MB 531”, “Ns 205”, “LG 32.32 F1”, “PT 31
N27 F1”, “Delitop F1”, “Moldaviya 425 MB”, “Figaro”, “Nort” navlari
eng ko‘p ekiladigan, O‘zbekistonning barcha viloyatlarida o‘stiriladigan
va davlat reeestriga kiritilgan navlardandir. Olimlarimiz tomonidan mak-
kajo‘xorining turli kasalliklarga, zararkunandalarga
chidamli navlari ya-
ratilmoqda .