15
Shuningdek, 1990-
yili “Qaraqalpaq tili sinonimleriniń qısqasha so‘zligi”
kitobi bosmadan chiqdi. Mazkur lug‘at hozirgi kungacha bu sohada aso-
siy manba vazifasini o‘tab kelmoqda, lekin sinonim so‘zlar sonining
kundan kunga ortib borayotganligini va sifat
jihatidan rivojlanayotganli-
gi ko‘rish mumkin.
Yangidan kirib kelayotgan sinonimlar sonining ortganliginini, qo-
raqalpoq tili leksikografiyasining rivojlanib kelayotganligini hisobga ol-
gan holda, biz qoraqalpoq tilidagi sinonimlarning elektron lug‘atini ya-
ratishni va uni to‘ldirib borish masalasini hal qilish uchun dasturiy ta’-
minot yaratishni, eng avvalo MySQLda ma’lumotlar bazasini yaratishni
o‘z oldimizga maqsad qilib oldik.
Ma’lumotlar bazasi – bu, shaxsiy kompyuter xotirasida saqlanadi-
gan va muammo soha holatini aks ettiruvchi, maxsus tartibda
tashkil
qilingan va o‘zaro bog‘langan ma’lumotlarning majmuidir. Ma’lumotlar
bazasi yana ayrim foydalanuvchilarning axborotli zaruriyatlarini ta’min-
lash uchun ham mo‘ljallangan. Ma’lumotlar bazasi odatda 3 xil modelda
yaratilishi mumkin: ierarxik, tarmoqli va relyatsion modellar.
Tarmoqli model – murakkab bo‘ladi va ierarxik modeldan gorizon-
tal aloqalarning mavjudligi bilan farqlanadi. Bu aloqaning yo‘nalishli bir
belgili bo‘lmaydi, bu esa model va ma’lumotlar bazasin murakkablashti-
radi. Ularda barcha tarkibiy qismlar o‘zaro belgilangan munosabatlar bi-
lan bog‘langan. Modelning har bir turi o‘zining afzalliklari va kamchi-
liklariga ega. Uni tuzilishini tushunishning murakkabligi
tarmoqli mo-
delning asosiy afzalliklaridan biridir. Ma’lumotlarni bazada saqlashda
jadvallar sonini minimallashtirishga harakat qilmaslik zarur, aks hol-
da, ma’lumotlar bazasini yangilash jarayoni murakkablashishi mum-
kin.
Biz foydalanayotgan modelda ma’lumotlar ustida ish olib boradigan
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari yaratilgan, jumladan, SQL
(Structured Query Language ‒ strukturalashtirilgan so‘rov tili, QBE
(Quere-By-
Example ‒ namuna bo‘yicha so‘rov)
tillari misol tariqasida
keltirish mumkin. Bu boshqarish tizimlaridan foydalanish yuqori dara-
jali bo‘lib, ular yordamida kerakli ma’lumotlar bilan ish olib borish
imkoni yuzaga keladi. Elektron lug‘at uchun ma’lumotlar bazasini qu-
rishda tarmoqli modeldan foydalanamiz. Dastlab, ma’lumotlar bazasi-
ning tuzilishini quyidagicha ifodalaymiz, jadval 7 ustundan iborat:
1) id – tartib raqami;
2) Synsets – sinonomik
qatorlar;
16
3) Part of Speech – sinonomik so‘zlarning qaysi so‘z turkumiga oid-
ligi;
4) Examples – misollar;
5) Resource – manba;
6) Comments – yangi kiritilayotgan so‘zlar uchun izohlar kiritiladi;
7) Review – taqrizlar maydoni (sinonimik qatorni bazaga kiritish
uchun, avvalo, mutaxassislardan taqriz olinadi yoki manba ko‘rsatiladi).
Biz yaratgan qoraqalpoq tili sinonimlari ma’lumotlar bazasi o‘zida
1291 ta sinonomik qator, 4300 tadan ortiq elementlarni o‘zida mujas-
samlashtirgan. Bu element (lug‘atda berilgan so‘z)larning har biri o‘zi-
ning identifikatsiya
raqamiga, sinonomik qatoriga, turkumi, shu ele-
mentning manbalarda qo‘llanilishiga doir misollar va bu misollarning
qaysi manbadan olinganliklari keltirilgan. Ushbu ma’lumotlar bazasi qo-
raqalpoq tilining boshqa leksik ma’lumotlar bazalarini yaratishda va shu
bilan birga qoraqalpoq tili lingvistikasi uchun kompyuter modellarini va
dasturiy ta’minotini yaratish uchun asos vazifasini o‘taydi.
Bazadagi sinonimik qator maydonidagi so‘zlar tushunchaning bel-
gisini turlicha ifodalashi mumkin. Sinonomik qatordagi ba’zi so‘zlar
belgini normal daraja bilan ifodalasa, ba’zilari
kuchli darajasini, ayrim-
lari belgini kuchsiz daraja bilan ifodalaydi. Masalan, “GO‘ZZ
АL, SU-
LÍW,
АRÍW, KO‘RKЕM, SHÍRAYLÍ” so‘zlari o‘z sinonomik qatori-
ning belgisini normal darajada ifodalab turibdi. N
ЕMQURАYDÍ, ITI-
B
АRSÍZ, PАRÍQSÍZ, NЕMGЕTTI sinonomik qatoridagi bosh so‘z bi-
lan undan keyingi “itibars
ız” so‘zi kuchli shaklini, oxirgi ikki so‘z bo‘l-
sa, kuchsiz (qo‘pol) shaklini bildirib kelganligi ko‘plab adabiyatlarda
keltirilgan.
Shuningdek, sinonomik qatordagi so‘z hozirgi adabiy til nuqtai na-
zaridan eskirgan yoki arxaizm so‘z bo‘lishi ham mumkin. Bizning sino-
nimik bazamizda “
ЕMLЕWХАNА, АWÍRÍWХАNА, DОKTОRХА-
NА, KЕSЕLХАNА” degan sinonimik qator bo‘lib, undagi “awırıwxa-
na”, “doktorxana” so‘zlar hozirgi kunda deyarli foydalanilmaydi. De-
mak, sinonomik qatordagi so‘zlarning chastotalarini
kamayish tartibida
joylashtirish kerak bo‘ladi: “
ЕMLЕWХАNА, KЕSЕLХАNА, АWÍ-
RÍWХАNА, DОKTОRХАNА”.
