ORGANIK KIMYO KURSINING “KISLORODLI ORGANIK
BIRIKMALAR” B
OʻLIMINI OʻQITISHDA ISHBILARMONLIK
O‘YIN
LАRIDАN FOYDALANISH
S.Otamuratova (UrDU 2-bosqich magistranti),
E.Eshchanov (UrDU Kimyo kafedrasi mudiri, dotsent),
Y.Taxirov (UrDU Kimyo kafedrasi dotsenti)
O‘quvchilarning o‘yin faoliyati yangi bilimlarni o‘zlashtirish, ularda
o‘quv va ko‘nikmalarni shakllantirish hamda rivojlantirish, umuman,
o‘qitish jarayonining samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega.
O‘yin turlari xilma-xil bo‘lib, ular ichida ishbilarmonlik o‘yinlari
alohida ahamiyat kasb etadi. Ishbilarmonlik o‘yinlari nazariyasi, umu-
man, boshqa o‘
yin faoliyati nazariyasi bilan bеvosita bog‘langan. Ishbi-
larmonlik o‘
yinlarini mashhur psixologlar L.S.Vigotskiy, A.N.Lеontеv,
P.Y.Galpеrin va boshqalarning ishlarida nazariy asoslangan. Ishbilar-
monlik o‘yinlari o‘
z xaraktеriga ko‘ra insonning shaxsiy xislatlarini
shakllantirishning amaldagi vositasi hisoblanadi.
Ishbilarmonlik o‘
yini yangi tеxnologiya sifatida mohiyatan quyida-
gilarni bildiradi:
‒ishlab chiqarish imitatsion modеli sifatida taqdim etilgan o‘quv
mat
еriali mazmunining izchilligi;
‒o‘yinli o‘quv modеlida kеlgusidagi kasbiy faoliyati tarkibiy qism-
larini yaratish;
‒o‘quv jarayoni tarzini bilimlarga ehtiyojlarni tug‘dirish va ularni
amalda qo‘llashning r
еal sharoitlariga yaqinlashtirish;
‒o‘yinning ta’limiy va tarbiyaviy samaradorligi yig‘indisi;
‒o‘yinni olib boruvchi o‘qituvchining talabalar faoliyatini tashkil
etish va boshqarishidan talabalarning o‘z xatti-harakatlarini tashkil etish
va boshqarishga o‘tishini ta’minlashi [1].
Kimyo o‘qitishda didaktik o‘yinlarni qo‘llashning umumiy masala-
lari ilmiy va metodik adabiyotlarda keng yoritilganiga qaramay, unda
ishbilarmonlik o‘yinlar
i shu kungacha ilmiy jihаtdаn yetarli dаrаjаdа
tаdqiq etilmаgаn.
197
Organik kimyo kursining “Kislorodli organik birikmalar” b
oʻlimini
ishbilarmonlik o‘yini asosida o‘qitishga oid tavsiyalarni keltirib o‘tamiz.
“Kislorodli organik birikmalar” bo‘yicha kimyoviy auksion darsi.
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: o‘quvchilarga “Kislorodli organik birikmalar”ning aha-
miyati va hayotda qo‘llanilishi haqida umumiy tushuncha berish.
Tarbiyaviy: o‘quvchilarning iqtisodiy tafakkurini rivojlantirish, qa-
ror qabul qilishning ratsional yo‘llarini izlab topish bo‘yicha ko‘nikma-
lar hosil qilishga ko‘maklashish.
Rivojlantiruvchi: o‘quvchilarning fanga va mavzuga bo‘lgan qizi-
qishlarini ularni noan’anaviy o‘yinga jalb qilish orqali oshirib, hayotda
qo‘llay olishlariga ko‘maklashish.
Dars turi: bilimlarni mustahkamlash darsi.
Ishlatiladigan jihozlar: o‘quvchilar tomonidan tayyorlangan multi-
mediali taqdimotlar, kompyuter, proyektor.
Darsning borishi.
O‘qituvchining kirish so‘zi. Bugungi kunda davlatimizda juda katta
iqtisodiy o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Aholining turmush tarzi
kundan kunga yaxshilanib bormoqda. Davlatimizning yillik ichki daro-
madi va chet davlatlar investitsiyalarining jalb qilish miqdori ortib bora-
yotganligi bois, har bir o‘quvchi iqtisodiy bilim va ko‘nikmalarga ega
bo‘lishi zarur. Ko‘pchilik ta‘lim muassasalarida iqtisodiyot fan sifatida
o‘qitiladi. Iqtisodiyot bo‘yicha egallangan bilim va ko‘nikmalar bizga
qanday qilib kam xarajat sarflab, ulkan natijalarga erishish yo‘llarini
topishda asqotadi. Bugungi darsda o‘yin tarzida nafaqat organik kimyo
bo‘yicha egallab olgan bilimlarimizni, balki iqtisodiy fikr yuritish orqali
qaror chiqarishning eng ratsional yo‘llarini topishni o‘rganib olamiz. Bi-
limlaringizni “Auksion” deb ataladigan iqtisodiy o‘yin ko‘rinishida si-
nab ko‘rishni taklif etaman. Auksion – bu sotib oluvchilar orasida kon-
kurs uyushtirish orqali real mahsulotlarni navbatma-navbat sotishdir.
O‘yinning borishi:
O‘yin boshida auksion qatnashchilariga 100 so‘m miqdorda kim-
yoviy pul (pul va lotolar soni cheklangan miqdorda bo‘lishi kerak) tarqa-
tiladi. Har bir loto – “Kislorodli organik birikmalar” mavzusiga oid sa-
vol bo‘lib, u o‘zining boshlang‘ich narxiga ega. Auksionni olib boruvchi
– loto raqamini, unga mos keluvchi savol, savolga to‘g‘ri javob berilgan
taqdirda to‘planadigan maksimal ball soni va lotoning boshlang‘ich nar-
xini e’lon qiladi. Savol uchun eng ko‘p pul taklif etgan o‘quvchi g‘azna-
198
chiga kimyoviy pul to‘lash orqali uni sotib oladi va ushbu savolga javob
beradi. O‘quvchilar savolga javob berib muayyan miqdorda ball to‘play-
dilar. Har bir savolni oson yoki qiyinligiga hamda javobning to‘liq-
noto‘liqligiga qarab jami 5 balldan 20 ballgacha ball qo‘yish mumkin.
Noto‘g‘ri javob uchun ball kamaytiriladi. O‘yinda jami 20 ball to‘play
olgan o‘quvchiga “5” baho qo‘yiladi. O‘yin ishtirokchisining vazifasi
cheklangan miqdordagi pulga ega bo‘lgan holda maksimal ball to‘plash-
dan iborat bo‘ladi. Auksion kotibi qatnashchilarning to‘plagan ballarini
hisoblab boradi.
1-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 5 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Organik birikma-
larning qo‘llanilishi.
Qaysi ko‘p atomli spirt atir-upa sanoatida quruq terini yumshatuvchi
va namlovchi vosita sifatida ishlatiladi? Uning xalqaro va trivial nomini
ayting.
2-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 10 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Sifat reaksiyalar.
Qanday reagentdan foydalanib, ko‘p atomli spirtlar va aldegidlar-
ning bir-biridan farqini aniqlash mumkin? Sodir bo‘luvchi reaksiyaning
tashqi belgilari va ularni o‘tkazish sharoitlarini tavsiflang.
3-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 5 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Organik birikma-
larning qo‘llanilishi.
U sanoatda smolalar va polimerlar olishda qo‘llaniladi. Uning erit-
masida biologik preparatlar saqlanadi. Undan teri ishlab chiqarish sa-
noatida va urug‘larni dorilashda ham foydalaniladi. Gap qaysi kislorodli
organik birikma haqida ketmoqda? Uning uch xil nomenklatura bo‘yicha
nomini ayting. Eritmasining nomi nima?
4-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 5 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Organik birikma-
larning xossalari.
Qaysi karbon kislota “kumush ko‘zgu” reaksiyasiga kirishadi?
5-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 5 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Reaksiya turlari.
Polimerlanish reaksiyasi polikondensatlanish reaksiyasidan nimasi
bilan farq qiladi?
6-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 10 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Sifat reaksiyalar.
199
Qaysi reaktivdan foydalanib molekulada qo‘sh bog‘lar mavjudligini
isbotlash va fenolni aniqlash mumkin? Reaksiyaning tashqi belgilarini
tavsiflang.
7-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 10 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Buyuk kashfiyot-
lar.
Mashhur mukofotning asoschisi bo‘lmish shved olimi va sanoat-
chisi Alfred Nobel Rossiyada ishlab yurgan kezlarida nimani ixtiro
qilgan? Uning ixtirosi asosida qaysi organik birikma yotadi?
8-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 10 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Organik birikma-
larning qo‘llanilishi.
Margarin ishlab chiqarishning asosida qanday reaksiya yotadi?
9-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 15 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Organik birikma-
larning xossalari.
Spirtlar, fenol, 2,4,6-trinitrofenol va fosfat kislota kabi birikmalar-
ning kislotalik xossalarini o‘zaro taqqoslang.
10-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 10 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Buyuk kimyo-
garlar.
Atsetilenning gidratlanish reaksiyasi kimning nomi bilan ataladi?
Bunda qaysi organik birikma hosil bo‘ladi va reaksiyani o‘tkazish sha-
roiti qanday?
11-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 5 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Organik birikma-
larning qo‘llanilishi.
U vinoni ochiq havoda saqlash natijasida hosil bo‘ladi. Uning erit-
masi har bir uyda mavjud. U oziq-ovqat sanoatida konservant va ovqat
uchun ziravorlar tayyorlashda, shuningdek, teri sanoati va gazlamalarni
bo‘yashda ishlatiladi. Uning nomini ayting.
12-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 5 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Organik birikma-
larning sinflari.
Yog‘lar qanday moddalar hisoblanadi? Ular qanday turlarga ajrati-
ladi?
13-LOTO
200
Boshlang‘ich narxi – 5 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Organik birikma-
larning sinflari.
Karboksil guruhi qaysi atomlar guruhidan tashkil topgan? Karboksil
guruhi tutuvchi moddalar organik birikmalarning qaysi sinfiga mansub?
14-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 5 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Organik birikma-
larning sinflari.
U juda zaharli, biroq uning yaqin gomologi oziq-ovqat sanoatida
ishlatiladi. Odam organizmiga uning 5-10 ml kirganda ko‘zni ko‘r qila-
di, 30 ml miqdordagisi esa o‘limga olib keladi. Bu qaysi organik birikma
ekanligini ayting.
15-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 10 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Organik birikma-
larning xossalari.
U rangsiz kristall modda bo‘lib, o‘ziga xos hidga ega. Qaynoq suv-
da yaxshi eriydi, zaharli. Uning tarixan tarkib topgan nomi karbol kislo-
ta, biroq kislotalik xossasi hatto karbonat kislotanikidan ham kuchsiz
hisoblanadi. Uning nomini ayting.
16-LOTO
Boshlang‘ich narxi – 15 kimyoviy so‘m. Mavzusi: Organik birikma-
larning xossalari.
Ikkiyoqlama xossaga ega bo‘lgan karbon kislotalardan ikkitasiga
misol keltiring va ularga xos bo‘lgan sifat reaksiyalarini yozing.
Refleksiya bosqichi. O‘yin oxirida ya’ni, barcha loto – savollar so-
tib bo‘lingandan so‘ng o‘qituvchi erishilgan natijalarni jamlaydi. Buning
uchun u kotib yordamida auksion qatnashchilari tomonidan to‘plangan
ballarni qo‘shib chiqadi va ularga baho qo‘yadi. Bunda o‘qituvchi
o‘quvchilar bilan savolga nisbatan to‘laroq javob bergan va chuqurroq
bilimga ega bo‘lgan ba’zi ishtirokchilarga ball qo‘shish hamda auksion-
da o‘zini yomon tutgan ishtirokchilarning balini kamaytirish masalasini
muhokama qiladi. O‘quvchilar o‘yinning borishi haqidagi taassurotlari
hamda darsda o‘z bilimi va ko‘nikmalarini qay darajada namoyon qila
olganliklari to‘g‘risida fikr bildiradilar.
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, kimyo o‘qitishda ishbilarmonlik
o‘yinini qo‘llashning eng ahamiyatli tomoni shundaki, jamiyatdagi ijti-
moiy-iqtisodiy munosabatlar asosida o‘quvchilar dunyoqarashini ke-
ngaytirish, kasbga yo‘naltirish, ularni oilada va hayotda tejamkorlikka
o‘rgatishdan iborat.
| 