Rt qarshiligining o‘zgarishi sababli, buziladi, ko‘prikning o‘lchanadigan diaganalidagi kuchlanish esa Uchiq, xaroratning o‘zgarishiga toC proporsional ravishda oshadi. Termorezistorlarni metalldan va diffuzion o‘tkazuvchanlikga ega bo‘lgan yarim o‘tkazgichlardan tayyorlanadi. Bunday datchiklarni tayyorlaydigan material, qarshilikning yuqori temperatur koeffitsientiga, imkon boricha
qarshilikning xaroratga bog‘liqligi chiziqlik bo‘lishiga, xususiyatlarini yaxshi ifodalaydigan va atrof muxit ta’sirlariga harakatsizlikga ega bo‘lishi lozim.
Bunday xususiyatlarni, metallar ichida eng yuqori darajada, mis va nikel qondiradi. Yarim o‘tkazgichli rezistorlar (termistorlar) metalli termorezistorlarga nisbatan yuqoriroq sezgirlikga ega.
Fotorezistorli datchiklar, yorig‘liq oqimi xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan (yoritilganlik, ravshanlik, muayyan rangda bo‘lishi yoki rangli xarorati, yorig‘liq oqimini spektral tartibi, shaffofligi, xiraligi va sh.o‘ ).
Fotorezistorli datchiklarni sezgir elementi-fotorezistor, yarim o‘tkazgichli asbob bo‘lib, uning qarshiligi yoritilganlikga bog‘liq bo‘ladi. Fotorezistorning tashqi ko‘rinishi va shartli belgisi 15-rasm а, b da keltirilgan.
15-rasm. Fotorezistorning tashqi ko‘rinishi24 Foydalaniladigan materiallariga bog‘liq xolda, fotorezistorlar ko‘rinadigan
yoki infroqizil nurlar spektoriga sezgir bo‘lishi mumkin. Ma’lum uzunlikdagi yorug‘liq to‘lqiniga sezgirligini to‘g‘rilash uchun, yorug‘lik filtrlaridan foydalaniladi.
Induktiv datchiklar, ishchi organlarni siljishi va bu ma’lumotni elektr signalga o‘zgaritirilishi haqidagi ma’lumotlarni kontaktsiz olish uchun xizmat qiladi. Induktiv datchiklarning ishlash prinsipi magnit o‘tkazuvchining cho‘lg‘amidagi induktivlikning o‘zgarishiga asoslangan. Induktivlikning o‘zgarishi magnit
o‘tkazgichning aloxida elementlarining xolatiga bog‘liq bo‘ladi (langarning, o‘zakning va boshqalarning). Bunday datchiklarda chiziqli yoki burchakli siljishlar datchikning induktivligini o‘zgarishiga o‘zgartiriladi.
Eng sodda xolatda induktiv datchik induktivlik g‘altagidan tashkil topadi, uning harakatlanuvchi elementi (langari) o‘lchash miqdori ta’siri ostida siljiydi, 16- rasmda ko‘rsatilgani kabi. G‘altakning induktiv qarshiligi XL langarning X siljish funksiyasi xisoblanadi (ferromagnit o‘zakning). Induktiv datchiklar o‘zgaruvchan tokdan ta’minlanadi.
Sig‘imli datchiklar, kondensatorning o‘lchamlari, elektr sig‘imi, kondensator qoplamalarining joylashishi va ular orasidagi muxitda dielektrik
16-rasm. Induktiv datchik25
o‘tkazuvchanlikga bog‘liq xolda ishlaydilar. Yassi kondensatorlar uchun elektrik sig‘im , ifoda orqali aniqlanadi.
Bunda, ε0 – dielektrik doimiyligi; ε- qoplamalar orasidagi muxitda nisbiy dielektrik o‘tkazuvchanlik; S-qoplamaning aktiv yuzasi; h-kondensatorning qoplamalari orasidagi masofa.
C(S) va C(h) bog‘lanishlardan sig‘im o‘zgarishidagi mexanik siljishlarni o‘zgartirishda foydalaniladi (17-rasm a,b), S(ε) bog‘lanish esa- sig‘im o‘zgarishida dielektrik muxit xossalarini o‘zgartirishda (namlik, xarorat, o‘tkazuvchanlik va sh.o‘) foydalaniladi (17-rasm, v).
Sig‘imli datchiklar, induktivlilar kabi, o‘zgaruvchan kuchlanish bilan ta’minlanadi (odatda yuqori chastotada-o‘nlab megogersgacha). O‘lchash sxemasi sifatida, odatda ko‘prikli sxemalar va rezonans konturlardan foydalanilgan sxemalar qo‘llaniladi. Oxirgi xolda, odatda, generatorning tebranishlar chastotasini rezonans konturning sig‘ismiga bog‘liqligidan foydalaniladi, ya’ni datchik chastotali chiqishga ega bo‘ladi.
17-rasm. Sig‘imli datchiklar26
Sig‘imli datchiklarni burchakli siljishlarni, juda kam miqdorda chiziqli siljishlarni, tebranishlarni, harakat tezligini o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Sig‘imli o‘zgartgichlar, siljish xisobiga o‘zgaruvchi dielektrik o‘tkazuvchanlik γ, deformatsiyalar yoki dielektrikning tartibini o‘zgarishi, tok o‘tkazmaydigan suyuqliklar, sochiluvchi materiallar, tok o‘tkazmaydigan materiallarning qalinligi darajasini o‘lchovchi (masalan, o‘ralanadigan simlarining izolyasiyasini),
shuningdek moddaning tarkibi va namligini nazorat qiluvchi datchiklar sifatida qo‘llaniladi.
|
