Toifali sharhini tuzish qoidalari 1. Toifalar bo‘yicha ma’lumotlarni taqsimlashning
yagonausuli mavjud emas. 2. Bitta mini-guruhda toifalarga ajratish boshqa guruhda
ajratilgan toifalardan farq qilishi mumkin. 3. O‘rganuvchilarga oldindan tayyorlab
qo‘yilgan toifalarni berish mumkin emas: bu ularning mustaqil tanlovi bo‘la qolsin.
4. Toifali sharhni yaratish yakuniy mahsul sifatida emas, balki jarayon sifatida
muhim.
Bunda: – muhokama ishtirokchilari familiyasi; D – darajali baho (1-chi o‘rindan –
eng muhim taklif, noxirgi o‘ringacha – muhimligi kam, ikkilamchi taklif); B –
alternativlarni baholash, ballarda (1 – Yuqori ball, 10 – eng kam ball); K –D * B
ko‘paytirish.
III. NAZARIY MATERIALLAR
1-mavzu. KIRISH. TRANSPORT VOSITALARIDA ISHLATILADIGAN
ISHLATILADIGAN KIMYOVIY MATERIALLAR. KOMPOZISION MATERIAL
VA ULARDAN FOYDALANISHNING ISTIQBOLLARI.
Reja:
Kirish.
1.Avtomobilsozlikda ishlatiladigan kimyoviy materiallarni kelib chiqish tarixi va
rivojlanish istiqbollari.
2. Kompozision materiallar.
3. Kompozision materiallardan foydalanishning istiqbollari.
Tayanch so‘z va iboralar: Avtomobilsozlikda ishlatiladigan kimyoviy
materiallar. Kompozision materiallar. Kompozision materiallarning turlari.
Fanning maqsad va vazifalari, Zamonaviy kompozitsion materiallar, Istiqbolli
kompozitsion materiallar, Avtomobillarda ishlatiladigan kimyoviy materiallarning
rivojlanishi.
Mamlakatimiz mutaqillikka erishgandan so`ng o`zining avtomobil sanoatiga ega
bo`ldi. Hozirgi kunda Asaka shahrida «GM Uzbekiston avto» va Samarqand shahrida
“ISUZU”, “MAN” qo`shma korxonalarini tashkil etilishi zamonaviy engil, yuk
avtomobillari va avtobuslar ishlab chiqarilishi mustahkam, bikr konstruktsion
materiallarga bo`lgan talabni oshirib yubordi.
Zamonaviy konstruktsion materiallardan foydalanish ishlab chiqarilaetgan
avtomobillarning sifati va harakat havfsizligi jihatidan sezilarli darajada Yuksalisha
zamin yaratdi.
Konstruktsion materiallarning yangi avlodi ilk marotaba Amerika Qo`shma
Shtatlarida ishlab chiqarilgan. Dastlab bunday materiallardan uchish apparatlarida
foydalanilgan. Konstruktsion materiallarning yangi avlod kompozitsion material deb
nomlanib ularning yaratilishi materialshunoslik sohasini sifat jihatdan Yuksaltirdi.
Kompozitsion materiallardan avtomobilsozlik sanoatida foydalanish transport
vositalarini xizmat muddatini av ishonchliligini oshirishga, ogirligini kamaytirish
hisobiga ularning yonilgi sarfini kamaytirishga va IYODlari quvvatidan samarali
foydalanish imkoninin yartdi. Kompozitson materiallarga bhlgan ehtiyoj shu darajada
tezlik bilan hsmoqdaki, bu ehtiyojni qondirish uchun millionlab tonna mahsulot
ishlab chiqarilmoqda.
Bunday materiallarning ba`zilarini shishaplastiklar va polimer birikmalar
asosida olingan boshqa ko`pgina kompozitlardir. Bu kristallarning strukturasi va sirti
takomillashganligi tufayli nihoyatda puxtaligi bilan xarakterlanadi. Tolalar
bilan
mustahkamlangan metallarga nisbatan kompozitlar sinfi ancha kengdir.
Sinchlangan yoki dispers fazalar bilan to`ldirilgan plastiklar ajoyib xossalarga
ega bo`ladi: ximiyaviy barqarorligi bilan birga nisbiy mustahkamligi yuqori, issiq
o`tkazuvchanligi kam va detal’ hamda konstruktsiyalar tayyorlashda texnologik
jihatlari qulay bo`ladi. Maxsus to`ldiruvchilar qo`shilgan sinchlangan plastiklar
kosmik texnika ob`ektlarini issiqdan himoya qiluvchi sifatida, shuningdek bo`ylama
mustahkamligi Yuqori bo`lgan konstruktsiyalarda ishlatiladi.
Shisha plastiklar-tipik konstruktsion materiallar bo`lib, ularda boglovchi
materiallar sifatida termoreaktiv smolalar, to`ldiruvchi sifatida esa turli shisha tolali
materiallar ishlatiladi. Shisha plastiklar mustahkamligi jihatdan po`latdan
qolishmaydi, zarba ta`siridagi va dinamik nagruzkalarga yaxshi bardosh beradi va
konstruktsion elementlarining tebranishlarini so`ndiradi. Ximiyaviy barqaror shisha
plastiklar ishlatilishi 150
o
S dan Yuqori bo`lmagan haroratlarda agressiv muhitlar
ishlatish bilan boglik bo`lgan keng miqyosli texnologik protsesslarni (masalan, sul’fat
kislota, xlor, mineral o`gitlar va kaustik soda ishlab chiqarish) ancha ratsional amalga
oshirishga imkon beradi. Bular orasida eng muhimi ko`p qatlamli shisha plastiklardir.
Ularning 2-3 mm qalinlikdagi dastlabki ikki qatlamida massasi jihatdan tegishlicha
10 va 25% shisha tola bo`lib, tarkibida 60-65% shisha to`ldiruvchi bo`ladigan
konstruktsion qatlamga (kuch qatlamiga) agressiv Suyuqlikning o`tishiga to`sqinlik
qiladi, ya`ni u termik to`siq rolini bajaradi. Molekulalar tartibga solinib, parallel
joylashtirilgan shisha tolalardan boglovchi modda (termoreaktiv smola) qo`shish
yo`li bilan olinadigan shisha tolali anizotrop material nihoyatda mustahkam bo`ladi
va yirik omborlar, truboprovodlar, estakadalar va hokozolar qurishda ishlatiladi.
Ma`lumki, metall materiallari bilan metalmas materiallari chegarasi shartlidir.
Metall va metallmas materiallarning eng yaxshi birlashmasi kompozitlarda bo`ladi:
ular xamiyaviy jihatdan har xil jinsli komponentlarni aniq ajratish chegarasi
bo`ladigan qilib biriktirish orqali hosil qilinadi. Kompozitda turli jinsli moddalarning
birlashtirilishi katta samara beradi: u go`yo xossalari sifatida va miqdor jihatdan
tashkil etuvchi komponentlarda har birining xossalaridan farq qiladigan yangi
material yaratilishiga o`xshaydi. Odatda kompozitsion materiallar plastik asos
(matritsa) bilan to`ldiruvchidan- kukun, tola qirindi yoki istalgan boshqa shakldagi
zarrachalardan tarkib topadi. Qo`shimchalar kompozitsiyaning puxtaligi va
qattiqligini, boglovchi materiallar esa tashkil etuvchi komponentlar orasidagi
adgeziyani, kuch ta`sir etganda puxta va plastik bo`lishini ta`minlaydi. Ba`zi xollarda
boglovchi material to`ldiruvchini atrof muhitning agressiv ta`siridan muhofaza qiladi.
Kompozitlarning xossalari ularning tarkibi bilangina emas, balki turli fazalarning
o`zaro joylashuvi va zarrachalarning o`lchamlari qo`shimcha – asos chegarasidagi
boglanishlar puxtaligi bilan ham aniqlanadi.
Kompozitsion materiallarni sinchlash orqali yuqori mustahkamlikka erishildi.
Yuqori mustahkamlikdagi sinchlangan kompozitsion materiallar 1940 yilda ishlab
chiqarila boshlangan. XX asrning 50 - yillaridan sinchlangan kompozitsion
materiallar boshqa konstruktsion materiallar bilan raqobatlashadigan darajaga etdi.
Sinchlangan kompozitsion materiallar ishlab chiqarish sanoati taraqqiy etishi
natijasida hozirda mashinasozlik, avtomobilsozlik, kemasozlik, samolyotsozlik va
kosmonavtika sohalarida keng miqyosda foydalanilmoqda.
Kompozitsion materiallar olishda asosan sun`iy va tabiiy polimerlardan
foydalanilib kelinadi. Plastmassalar olishda termoplastik va termoreaktiv
boglovchilardan foydalaniladi.
Yangi kopozitsion material ishlab chiqarish va tayyorlashda, shuningdek
ulardan konstruktsiyalar yaratishda bu materialni qhllanilish sohasini hisobga olish
lozim. Iqtisodiy jixatdan tejamli loyihalash qulay bhlgan kompozitsion materiallardan
keng khlamda foydalanilmoqda.
Hozirda ishlab chiqariladigan plastmassalarning 50 turidan 36 xili termoplastlar
(qaytar holda yumshaydi va harorat o`zgarganda qotadi) va 14 xili
reaktoplastlardir(qizdirilganda Yumshamaydi). Polimerlarni ishlab chiqarishda
termoplastlarning ulushi to`xtovsiz ortib bormoqda va yaqin yillarda u 75% ga etishi
kutilmoqda. Termoplastlarni bosim ostida quyish, vakuumda qoliplash, muayyan
shakllarda preslash yoki oddiy qoliplash yo`li bilan ishlov berish va qayta ishlash
mumkin. Bunday plastmassalarga polietilen, polivinilxlorid, polistrol plastmassalar
kiradi.
Materiallar sifatida ishlatiladigan plastmassalarning tarkibi odatda murakkab
va kamida uch gruppa moddalardan iborat bo`ladi: 1) asos yoki qovushtiruvchi
materiallar (sun`iy polimer smolalar); 2) materialning xamirsimon holatiga o`tishiga
yordam beradigan plastifikatorlar; 3) mexanik mustahkamlash, qattiqlik va termik
barqarorlikni hosil qiladigan to`ldiruvchi (yogoch qipigi, maydalangan asbest, shisha
tola, grafit).
Plastik materiallarning metallardan afzalliklari agressiv muhitlarda nihoyatda
barqarorligi, zichligi kamligi, edirilishga juda chidamliligi dielektrik va issiqlik
izolyatsiya xossalarining yaxshiligi, vibratsiyani yutish va so`ndirish xususiyati,
ulardan murakkab konstrustsiyali detallar tayyorlashning osonligidir. Ko`pgina
Yuqori molekulyar birikmalarning eskirishga va jumladan, destruktsiyaga, zanjirlar
uzunligining va makromolekulalar o`lchamining qisqarish protsessiga moyilligi
ularning kamchiligidar.
Kompozitsion materiallarning tarkibiy qismi bo`lgan rezina buyumlar xalq
xhjligining barcha soxalarida, ayniqsa avtotransport sanotida keng qhllaniladi, chunki
rezinaning asosiy tarkibiy qismi hisoblangan kauchuk juda elastik bhlib, juda kuchli
(1000 foizgacha) deformatsiyalanishi mumkin, lekin yuklanish olgandan keyin rezina
avvalgi holatiga deyarli butunlay qaytadi. Bundan tashqari, rezinaning kimyoviy
chidamliligi, eyilishga qarshilik khrsatish qobidiyati yuqori, yaxshi elektr izolyatsion
xossalarga ega, zichligi uncha kata emas. Hozirgi zamon avtomobillarida bir necha
Yuz xil rezina detallar mavjud. Ishlab chiqarildigan kauchukning 60% qismi
avtotransort texnikasi uchun shinalar ishlab chiqarishga sarflanadi.
Avtomobillarga sarflanadigan rezina materiallarining umumiy massasi
avtomobil massasining 8-9 foizini tashkil etadi, shu bilan birga avtomobilning
umumiy tannarxini 10-40 % Inin tashkil etadi, bundan khrinadiki rezina qimmatbaho
va kamyob materialdir.
Avtomobillarni tashqi ko`rinishini ko`rkam qiluvchi va detallarni korroziyadan
saqlovchi lokgbqyoh qoplamalri ham avtomobilsozlik sonoatida muhim o`rinni
egallaydi. Avtomobillarni, qishloq xhjlik texnikalari va turli texnologik uskunalarni
85 foizdan ortiq qismi lokgbhyoqlar bilan bhyaladi. Bundan tashqari bhyalgan
buyumlar elektr izolyatsiyalash va issiqdan saqlash xossalariga xam ega bhladi.
Hosil qilingan qatlamlar ularga qhyilgan talablarga javob berishi va uzoq
muddat ishlashi uchun DAST talablariga javob berishi lozim. Lok- bo`yoq
materiallari sifatli chidamli bhlishi uchun khpchilik hollarda qoplam khp qatlamli
qilib tayyorlanadi.
Xar bir polimerdan qanday buyum yoki maxsulot ishlab chiqarish kerakligini
vash u maxsulotga bhlgan talabni yaxshi hrganish lozim. Polimerlardang plastmassa,
rezinagtexnika buyumlar, lokgbhyoq materiallari va tolalar olish uchun qayta
ishlashda xom ashyoni thgri tanlay olish va buning uchun polimerlarning xossalarini,
tuzulishini va ularni qayta ishlash jarayonidagi hzgarishlarni yaxshi bilsh kerak.
Metall materiallar bilan plastik materiallar orasidagi «kurashni» ko`pincha
matbuotda ko`rsatiladigan avtomobilni plastmassadan yasash mumkinmi - degan
masalani xal qilish misolida juda yaqqol kuzatish mumkin. Shunday qilinganda
metall tejalishidan tashqari yonilgini ham anchagina tejash mumkin bo`lardi. yalpi
avtomobil ishlab chiqarishga polimer materiallarni tadbiq etish yo`lida turli xildagi
tusiq bo`luvchi fikrlar ham mavjud. Ulardan biri – sof psixologik to`siq. Ikkinchisi –
ishlatilayotgan plastmassalarning uncha ko`p vaqtga chidamasligi. Ma`lumka,
ko`pchilik polimerlarning xossalari 10-15 yildan keyin anchagina yomonlashadi.
Lekin keyingi vaqtlarda ahvol birmuncha o`zgardi, chunki yaqin vaqtlarda
avtomobillar o`z egasiga 20 yil va undan ko`proq vaqt xizmat qilar edi, hozir esa
yalpi avtomobillashtirish davriga kelganda esa bu muddat anchagina qisqardi. Bu hol
biror yangi modelning afzalliklarini targib qiladigan reklama kompaniyasi, obro`-
e`tiborni oshirish fikrlari va transport vositalarining ma`naviy eskirishi bilan
tushuntiriladi. Nihoyat plastmassalar ishlatish yo`lidagi uchinchi to`siq yozilmagan
qoida-material qancha qimmat bo`lsa, u shunchalik yaxshidir, degan qoida bilan
boglik. Dunyoda birinchi marta ko`plab ishlab chiqarilgan plastmassa kuzovli engil
avtomobil «Trabant» (Germaniya) bo`lgan. Uning korpusi Yuqori bosim va tegishli
haroratda kukunsimon fenol va krezolformal’degid smolalari bilan birga presslangan
tolasimon ko`p qatlamli paxta massasidan yasalgan edi. Butunlay plastmassadan
yasalgan avtomobil «Baer» (Germaniya) firmasi tomonidan tajriba maqsadlarida
yasalgan edi. U epoksid smola qatlami qoplangan, shisha tola bilan sinchlangan qattiq
poliuretan penoplastdan yasalgan. Poleuretan penoplastlar asosida olingan materiallar
avtomobilsozlik
materiallariga
qo`yiladigan
talablarga
javob
beradigan
materiallardandir.
Avtomobil sanoatining rivojlanishida zamonaviy kompozitsion materiallardan
foydalanish bir tomondan avtomobillarning xizmat muddatini, ishonchliligini
oshirishga, tannarxini arzonlashtirishga, ikkinchi tomondan ichki va tashqi bozorda
raqobatbardoliligini oshirishga xizmat qiladi.
| 