Nazorat savollari.
1. Vinilkarbon kislotasining murakkab diefirlari asosidagi smolalar qanday xossalari.
2. Polibutadienli smolalar qanday xossalarga ega.
3. Epoksid smolalar qanday xossalarga ega.
4. Epoksid smolalarvft qanday sohalarda qullaniladi.
3-mavzu.
AVTOMOBILSOZLIKDA
ISHLATILADIGAN
PLASTMASSALAR.
Reja:
1. Plastmassalar haqida umumiy ma’lumotlar.
2. Termoplastlarning asosiy turlari va ularning xossalari.
3. Reaktoplastlarning asosiy turlari va ularning xossalari.
4. Termoplastlardan buym olish texnologiyasi.
5. Reaktoplastlardan buym olish texnologiyasi.
Tayanch so`z va iboralar: Plastmassa.Termoplast. Reaktoplast. To`ldirgich.
Plastifikator. Antioksidlovchi. Pigmentlar. Polietilen. Polipropilen. Ftoroplast.
Poliakrilat. Polivinilxlorid. Poliamid. Smolalar. Qatlamli plastmassalar. Tekstolit.
Plastmassalar haqida umumiy ma’lumotlar. Bugungi kunda transport vositalari
va avtomobillar konstruktsiyalarini plastmassa materiallarisiz tasavvur qilish qiyin.
Bu materiallarni ishlatish texnika vositalarining konstruktsiyalarini ixchamlash,
massalarini kamaytirish, ishonchliligini oshirish bilan bir qatorda ishlab chiqarish
tannarxini va mehnat sarfini kamaytirish imkoniyatini yaratdi. Plastmassalarni keng
ko’llanishiga ularni qimmatbaho metall va yog’och materiallarining o’rnini bevosita
almashtira olishi, ko’p hollarda o’zini xususiyatlari bilan ulardan ustun turishi sabab
bo’lmoqda.
Plastmassalar tabiiy yoki sun’iy smolalar asosida olinadigan yuqori molekulyar
birikmalardir. Plastmassalar qizdirish va bosim ta’sirida plastik deformatsiyalanib
ma’lum shakl olishi va bu shaklni turg’un saqlab turishi mumkin. Plastmassalar
ishlab chiqarish muntazam ko’payib, ulardan foydalanish sohalari kengayib
bormoqda.
Avtomobillarning konstruktsiyasini polimer materialsiz tasavvur qilish qiyin.
Ularni ishlatish iqtisodiy jihatdan ham foydalidir, chunonchi, materiallarga sarf
qilinadigan xarajatlar, detallar tayyorlashning mehnat sarfi kamayadi, detallar ancha
yengillashadi, kapital
mablag’ sarfi va ekspluatatsion sarflar (moylashga,
ta’mirlashga) kamayadi va hokazo. Plastmassadan buyumlar tayyorlashda materiallar
isrofi 5-10 %dan oshmaydi, metallardan tayyorlashda esa isrof ancha ko’p (60-70 %)
bo’ladi. Plastmassadan olingan mahsulotlar metalldan tayyorlanganlarga nisbatan
ikki-uch marta arzon bo’ladi. Plastmassalar murakkab tarkibga ega. Ularning asosiy
qismini tabiiy yoki sun’iy smolalar (polimerlar) dan iborat bo’lgan bog’lovchi
moddalar tashkil etadi. Ular molekulalari bir necha marta qaytariladigan kimyoviy
bog’langan zvenolardan tashkil topgan moddalardir. Plastikligi, ya’ni kerakli shaklni
olishi va uni saqlab qolishi polimerlarning o’ziga xos xossasidir. Ba’zi polimer
birikmalarda atomlarning qo’shni guruppalari bikr karkas tarzda bog’langan bo’ladi.
Bunday materiallar eruvchan bo’lmaydi. Plastmassa tarkibiga bog’lovchi moddadan
tashqari yana quyidagilar kiradi:
To’ldiruvchilar(yog’och uni, qurum, shisha momiq, qog’oz, asbest, gazlama,
metall kukunlari va hokazo). To’ldiruvchilar qimmat turadigan asoiy bog’lovchi
modda sarfini kamaytirish, shuningdek buyumning mustahkamligini oshirish,
kirishishini kamaytirish uchun mo’ljallangan. Asbest tolalar materiallarning issiqqa
chidamliligini oshirsa, metall kukunlari yoki grafit unga elektr va issiqlik o’tkazish
xossalarini beradi;
Plastifikatorlar (moylar, fosfor va ftal kislotalarining hosilalari); ular
polimerlarni plastik va oson ishlanadigan qiladi;
Antioksidlovchilar - plastmassalarning havodagi kislorod, quyosh nuri ta’siriga
chidamliligini oshiruvchi moddalar;
Bo’yoqlar, moylar, g’ovak hosil qilgichlar va ba’zi boshqa moddalar.
Plastmassalarning xossalari ularga qo’shilgan moddalarning tarkibi va miqdoriga
bog’liq. Bu moddalar miqdorini o’zgartirib, turli-tuman, hatto, oldindan belgilangan
xossali birikmalar olish mumkin. Ko’pgina plastmassalarning suvga chidamliligi,
ko’pgina agressiv moddalar va neft mahsulotlari ta’siriga qarshi tura olishi ularning
eng muhim ijobiy xossalaridir. Kimyo yutuqlari past haroratda ham, yuqori haroratda
ham ishlay oladigan plastiklar olishga imkon beradi. Ko’pgina plastmassalar yaxshi
elektr izolyatorlari (dielektriklar) bo’lganligidan ulardan avtomobil va traktorlarning
elektr jihozlarini tayyorlashda foydalanish mumkin. Issiqqa uncha chidamli emasligi,
shuningdek, vaqt o’tishi bilan o’z xossalarini o’zgartirishi, ya’ni eskirishga moyilligi
plastmassaning kamchiligidir. Lekin bu kamchiliklardan holi bo’lgan materiallar
tobora qo’proq yaratilmoqda.
Plastmassalarning avtomobil transporti xo’jaligida ishlatiladigan sohalari va
ularning afzalliklari quyidagilardan iborat:
- friktsion detallar (mufta disklarning ustquymalari, tormoz lentalari, kolodkalari
va boshqalar) - katta va barqaror ishqalanish koeffitsenti ta’minlanadi, yeyilishga
chidamliligi ortadi;
- antifriktsion detallar (sirpanish podshipniklari) - ishqalanish koeffitsenti
kichrayadi, yeyilishga chidamliligi kamayadi, xizmat qo’rsatish xarajatlari ortadi,
shovqin pasayadi;
- past va o’rtacha bosimli trubalar sistemasi (yonilg’i, moy trubalari, sovutish
sistemalar va hokazo) - korroziyalanmaydi, rangli metallar ishlatilmaydi;
- qistirma va zichlamalar (rangli metallar va probkalar o’rniga) zichlamalarning
xizmat muddati uzayadi hamda ish samaradorligi ortadi;
- yirik gabaritli konstruktsion detallar (kabina tom, bak, qanot, kapot va katerlar
elementlari) - mashinalarga kam metall sarflanadi va ularning massasi kamayadi,
korroziyalanish kamayadi, xizmat muddati uzayadi, ish sharoiti yaxshilanadi.
Plastmassalar ikkita asosiy katta guruhga bo’linadi: termoplastik va termoreativ
plastmassalar. Qiziganda
yumshab, juda plastik bo’lib qoladigan, oson
deformatsiyalanadigan, soviganda esa yana qotadigan va qayta yumshatsa bo’ladigan
plastmassalar termoplastik plastmassalar deb ataladi. Bunday materialni ko’p marta
bir holatdan boshqa holatga o’tkazish mumkin. Ular turli erituvchilarda eriydi. Bu
polimerlardan tayyorlangan detallar uncha yuqori bo’lmagan haroratda (60-70
0
S
gacha) ishlay oladi, ba’zilari esa 160-200
0
S gacha chidaydi.
Qiziganda avval sumshaydigan va qisman suyuqlanadigan, so’ngra esa
Suyuqlanmaydigan va erimaydigan holatga o’tuvchi plastmassalar termoreaktiv
plastmassalar deb ataladi. Ular erituvchilarda erimaydi yoki bir oz shishadi.
Termoreaktiv plastiklarni qayta ishlash qaytmovchan jarayondir.
Vazifasiga ko’ra plastmassalar quyidagicha tasniflanadi:
-konstruktsion plastmassalar - yuqori, o’rtacha va past mustahkamlikka ega
bo’lgan, issiqlik va sovuq ta’siriga chidamli, dekorativ-ishlov beriluvchi;
-elektr va radiotexnik plastmassalar - elektroizolyatsion, elektr o’tkazuvchi;
-amartizatsion, tovush va issiqdan izolyatsiyalovchi;
-friktsion va antifriktsion;
-antikorrozion va agressiv muhit ta’siriga chidamli (atmosfera, kislota, ishqor,
neft mahsulotlari, erituvchilar va boshqalar ta’siriga).
Ko’pchilik plastmassalar bir necha sohalarda foydalanish mumkin bo’lgan
koppleks xossalarga ega bo’ladi. Masalan, polipropilendan murakkab shaklli detallar,
tishli g’ildiriklar, moylash va sovutish sistemasi filtrlari, probkalar, elektr jihozlari
ishlab chiqarishda foydalaniladi. Polivinilxlorid esa - turli maqsadlarda ishlatiladigan,
trubkalar, akkumuliyatorlar bankalari, nasos va ventilyatorlar detallari, o’rindiq
materiallar, qistirmalar ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Termoplastik plastmassalarning asosiy turlari. Polietilen xalq xo’jaligining
ko’pgina sohalarida keng ishlatiladi. Undan turli plyonkalar, trubalar, ventillar,
detallar nasoslar, filütrlar korpusi sim va kabellarning izolyatsiyasi tayyorlanadi,
shunigdek, metall sirtlarini korroziyalanishdan saqlash uchun qoplama sifatida
foydalaniladi. Polimerning molekulalari yon tarmoqlarga ega bo’lgan chiziqli
tuzilishga ega. Jarayonning qanday sharoitda kechishishiga qarab yuqori, o’rta va
past bosimli polietilenlar bo’ladi. O’rta va past bosimli polietilenlarning zichligi eng
yuqori bo’lib, mexanik xossalari yuqoriligi (uzilishga chidamliligi va nam
o’tkazmasligi) bilan boshqa polimerlardan farq qiladi. Eskirishga moyilligi
polietilenning katta kamchiligidir. Bu jarayonni sekinlatish maqsadida unga
ko’pincha 2-3 foiz qurum qo’shiladi.
Polietilenning isiqqa chidamliligi uncha yuqori emas, undan 60-80
o
S dan yuqori
bo’lmagan haroratlarda uzoq muddat foydalanish mumkin. Past haroratda (taxminan
-70
o
S da) polietilen mo’rt bo’lib qoladi. Material ko’pgina organik
eritmalarning ta’siriga chidamli, lekin neft mahsulotlarida shishadi. U yaxshi elektr
izolyatsiyalash xossasiga ega, xona haroratida ko’pgina kislota va ishqorlar ta’siriga
chidamli, deyarli nam yutmaydi. Polietilen plyonkalar ulütrabinafsha nurlarini
o’tkazadi. Lekin suvni o’tkazmaydi.
Avtomobil va traktorlarni ta’mirlashda polietilen turli buyumlar hamda
plyonkalar ko’rinishida keng ishlatiladi. Polietilen kukuni metall sirtiga gaz alangasi
yordamida, uYurma, vibratsiya va boshqa usullar bilan sepiladi.
Polipropilen propilen gazini polimerlash yo’li bilan olinadi. Polietilenga
nisbatan issiqqa chidamliligi yuqori bo’lib, 150
o
S gacha haroratda ishlashi mumkin,
ancha elastik va kimyoviy ta’sirlarga chidamli. Trubalar, avtomobillarning
konstruktsion detallarini, plyonkalar tayyorlashda ishlatiladi. Uning dielektrik
xossalari polietilennikiga taxminan o’xshash bo’lib, muhitning namligiga deyarli
bog’lik emas shuning uchun elektr uskunalarining detallarini tayyorlashda ishlatiladi.
Polietilendan bosim ostida quyish usuli bilan barcha suyuqliklar uchun
mo’ljallangan avtomobil va traktor baklari, kuzovni isitish sistemasining havo
trubalari, trubali apparatlar, ventilyatorlar parraklari va qoplamalari, filutrlar kabi
katta sirtli detallar tayyorlash mumkin. Polipropilendan birinchi marta avtomobilning
yonilg’i baki tayyorlangan. Bu esa kelgusida ming-minglab tonna qo’rg’oshinli po’lat
listlarni tejash va xizmat muddatini uzaytirish imkonini beradi.
Polistirol stirolni polimerlab olinadi. U list, sterjen kukun ko’rinishda
chiqariladi. Uning dielektrik xossalari juda yuqori, suvga chidamli, shaffof yaxshi
bo’yaladi, unga ishlov berish oson, kislotalar (shu jumladan, plavik kislotalar) va
ishqorlar ta’siriga kimyoviy chidamli. Polistirolning kamchiliklariga issiqqa (80
o
S
gacha haroratda ishlay oladi) va benzin ta’siriga uncha chidamli emasligi,
shuningdek, yonuvchanligi, yorilishi va eskirishga moyilligi kiradi. Polistirollarning
elektr izolyatsion buyumlar uchun, shuningdek texnik maqsadlar va keng iste’mol
buyumlari (akkumulyator bankalar, oynalar) uchun mo’ljallangan ikki xil markasi
ishlab chiqariladi.
Soyabonlar, rangli yorug’lik signallari, podfarniklar va shu kabilar ishlab
chiqarishda foydalanilgan modifikatsiyalanilgan MSN, MS-2, MS-3 polistirollarning
xossalari (elastikligi, issiqqa, neft mahsulotlari ta’siriga chidamliligi) yaxshilangan.
10-15 % sintetik kauchuk qo’shish yo’li bilan zarbga chidamli politristollar olinadi.
Ulardan korpus detallari, kimyoviy materiallar va suv solish uchun mo’ljallangan
idishlar tayyorlanadi. Polistirol elektr, issiqlik va shovqindan izolyatsiyalash uchun
ham ishlatiladi.
Ftoroplastlar etilenning ftorli hosilasi asosida olinadigan polimerlardir.
Ularning issiqka chidamliligi va kimyoviy chidamliligi yuqori, antifriktsion va elektr
izolyatsiyalash xossalari yaxshi. Bu plastiklarning molekulalarida vodorod atomlari
uglerod bilan emas, ftor bilan bog’langan. Ftoroplastlardan trubalar, zichlash
qistirmalari, manjetlar, elektr uskunalar detallari, vkladishlarning antifriktsion
qoplamalari, podshipniklar, himoya plyonkalari tayyorlanadi. Bu polimerlarning ikki
xil: ftoroplast-3, ftoroplast-4 markalari chiqariladi.
Ftoroplast-4 tolasimon Yumshoq kukun bo’lib, presslash yo’li bilan undan zich
tabletkalar olish mumkin. Bu tabletkalar 360-380
o
S da sirpanchiq sirtli oq massaga
aylanadi. Bizga ma’lum materiallar ichida eng kimyoviy chidamli bo’lib, unga
erituvchilar, kislotalar, ishqorlar va oksidlovchilar ta’sir qilmaydi. U deyarli kimyoviy
yemirilmaydi. Eng yaxshi elektr izolyatorlardan biri hisoblanadi. Past haroratda (120
o
S gacha) uzoq muddat ishlashi mumkin. O’z o’zidan moylanish xossasiga ega, uning
ishqalanish koeffitsenti taxminan 0,04 ga teng. Bu sirpanish podshipniklari, vtulkalar
va boshqa ishqalanish sirtlari tayyorlashda ishlatiladigan istiqbolli materialdir.
Ftoroplast-4 ga grafit va molibden desulüfid qo’shib o’z o’zidan moylanadigan
antifriktsion material AFGM olinadi. Bu material sirpanish podshipniklari,
kompressorlarning zichlovchi va yo’naltiruvchi halqalarini tayyorlash uchun 60-600
mm diametrli tsilindrik zagotovkalar qo’rinishida chiqariladi. Yuqori haroratda
ftoroplastdan zaharli ftor ajralib chiqishi mumkin. Yuqori solishtirma Yuklanish va
tezliklarda yemirilishga moyilligi bu polimerning katta kamchiligidir.
Ftoroplast-3 ancha elastik bo’lsada, lekin uning elektr izolyatsiyalash xossalari,
issiqqa chidamliligi va kimyoviy mustahkamligi bir muncha past. -150 dan
70
o
S
gacha haroratda ishlay oladi. Modifikatsiyalangan polimer hisoblangan ftoroplast -
3M 150-170
o
S haroratda ishlay oladi. Bu materiallar asosan 30-60 foizli suv yoki
spirt suspenziyalari ko’rinishida ishlatiladi: ular antifriktsion va elektr izolyatsiyalash
qoplamalari, shuningdek lok shisha to’qima hosil qilish uchun mo’ljallangan.
Poliakrilatlar juda shaffof va yoruqqa chidamli plastmassalar guruhidir.
Poliakrilat shisha 0,8-24 mm qalinlikdagi listlar ko’rinishida ishlab chiqariladi. U
oddiy mineral shishaga nisbatan ikki martadan yengil, ulütrabinafsha nurlarini 75
foizgacha o’tkazadi (mineral shishalar ularni deyarli o’tkazmaydi). Organik
shishaning texnik mustahkamligi va zarbiy qovushqoqligi yuqori (sinmaydi), suv,
kislota va erituvchilar ta’siriga chidamli. Shisha uncha qattiq emas, u osongina
tirnaladi va shaffofligini yo’qotadi. 80
o
S haroratda polikrilatlar yumshay boshlaydi,
105
o
S dan yuqori haroratda plastik bo’ladi va undan turli shakldagi detallar olish
mumkin. Sirtning mustahkamligi va issiqqa chidamligini oshirish maqsadida organik
shishaga stirol qo’shiladi (MS, MS-2, MS-3 markali organik shishali), yupqa shaffof
parda bilan yelimlab yopishtirilgan ko’p qatlamli shishalar (tripleks) ishlatiladi.
Ulardan avtomobillarga oynalar o’rnatishda, priborlarning shaffof detallarini
tayyorlashda ishlatiladi. Avtomobil va traktorni ta’mirlashda qotirgich hamda
bo’yoqlar qo’shilgan organik oyna asosida olinadigan o’z-o’zidan qotadigan
plastmassalar ishlatiladi.
Polivinilxlorid och jigarrangdan to’q jigarrangacha bo’lgan xira plastik
materialdir. Uning elektr izolyatsiyalash xossalari yaxshi, kimyoviy chidamliligi
Yuqori, neft mahsulotlari va spirtlarda erimaydi, yonmaydi. Qattiq va elastik material
bo’lib, unga ishlov berish oson (shtamplash, parmalash, frezalash, jilolash, unga
naqsh berish, yelimlab yopishtirish, payvandlash mumkin). U qalinligi 20 mm gacha
bo’lgan plastina va listlar, chiviqlar, trubalar, shakldor buyumlar va kukun
ko’rinishida ishlab chiqariladi. Suvda shishadi shuningdek sovuqqa chidamliligi
cheklanganligi ( - 20
o
S gacha) bu plastik materialning kamchiligidir. 150-160
o
S
gacha haroratda ishlay oladi, bundan ortiq haroratda qo’ngir yoki to’q jigarrang tusga
kiradi, o’zidan vodorod xlorid ajratib chiqaradi. Quyosh nuri ta’sirida parchalanishi
mumkin.
Polivinilxloriddan akkumulyator bankalari, nasoslarning, ventilyatorlarning
detallari, suv, yonilg’i, moy trubalari, idishlar (masalan, shamolni to’sadigan oynani
Yuvgichning bakchasi), moldinglar o’rindiq qoplamalari tayyorlanadi, undan kuzovni
qoplashda foydalaniladi va hokazo. Vinplast asosida olingan plyonkabop
materiallardan simlarni izolyatsiyalash va dvigatellarni konservatsiyalashda
foydalaniladi.
Poliamidlar (chiziqli tuzilishdagi polimerlar) keng tarqalgan plastik materiallar
bo’lib, ularga kapron, neylon ba’zi boshqa materiallar kiradi. Ular qattiq zarbga,
yeyilishga chidamli polimerlar bo’lib, 150-220
o
S haroratda Suyuqlanadi, taxminan
300
o
S da parchalanadi. Ishqorlar, neft mahsulotlari ta’siriga chidamli, mineral va
organik kislotalar ta’siriga chidamli emas. Uzoq muddat atmosfera ta’sirida
bo’lganida mustahkamligini yo’qotadi (eskiradi). Poliamidlarning ishqalanish
koeffitsenti 0,05 dan kichik, shuning uchun ulardan o’z-o’zini moylash xususiyatiga
ega bo’lgan buyumlar tayyorlash mumkin. Ularni moylanmaydigan joylarda ham, suv
va moy bilan moylanadigan joylarda ham ishlatish mumkin. Grafit, molibden
disulofid, taluk va boshqalar qo’shilgan poliamidlarning antifriktsion xossalari yaxshi
va yeyilishga chidamliligi yuqori bo’ladi.
Poliamidlardan avtomobil hamda traktorlarning podshipniklari, vtulkalari,
qistirmalari, tishli g’ildiraklari va boshqa detallar tayyorlanadi. Ular metall detallarga
nisbatan qator afzalliklarga ega. Masalan kapron vtulka cho’yan vtulkaga nisbatan
uch martadan ko’proq arzon, lekin o’n martadan ko’proq xizmat qiladi. Kapron
detallar 100
o
S haroratda ham ishlay oladi. Bundan tashqari poliamidlardan
karbYuratorning, eshik qulflarining detallari, ventilyator paraklari, havo filütrlarining
korpusi, roliklar va mexanik nagruzka tushadigan qo’pgina boshqa detallar, shu
jumladan, rulü tortqisi sharsimon barmog’ining vkladishlari tayyorlanadi.
Mayda dispersiyali kukunsimon poliamidlar: kapron, P-65, P-A-K7 (A va B)
chiqariladi. Kukunlardan faqat buyumlar tayyorlashdagina emas, balki metallarning
ishqalanuvchi sirtlariga izolyatsion, antifriktsion yeyilishga chidamli qoplama sifatida
ham foydalanish mumkin. Poliamidlarning talük bilan to’ldirilgan P-68G, grafit bilan
to’ldirilgan P-68DM, grafit bilan to’ldirilgan K-G-70 (kapron) markalari chiqariladi.
Dvigatellarning 160
o
S gacha haroratda ishlay oladigan detallari armaturalangan
(metall yoki shisha tolasidan qilingan karkaslar bilan mustahkamlangan) poliamidlar
tayyorlanadi.
Plastmassalarni qayta ishlashning texnik usullariga quyidagilar kiradi: bosim
ostida quyish, ekstruzitsiyalash, kalandrlash, pigmentlarni polimerlarga aralashtirish,
polimer plyonka Yuzasini modifika-tsiyalash va boshqalar.
Kalandrlash haqida tushuncha. Kalandrlash uzluksiz polimer material olishdan
iborat jarayondir. Buning uchun polimer yumshatilib, aylanib turgan kalandr vallari
orasidan o'tkaziladi. Kalandrlash usulida o'ramli va list ko'rinishidagi materiallar
olinadi. Bu usul faqat termoplastik polimer materiallarda qo'llaniladi. Kalandrlashda
yumshatilgan polimer bir marta har bir juft val oralig'idan o'tkaziladi. Bu jarayonda
olinayotgan tasma yoki polotnoning kengligi ortadi, hamda yupqalashib boradi.
Kalandrlash natijasida kengligi va qalinligi belgilangan qiymatdagi polotno olinadi.
Kalandrlash jarayoni uch va undan ortiq ichi bo'sh vallardan iborat kalandr deb
ataluvchi mashinalarda olib boriladi.
Kalandr mashinaning vallariga yaxshi ishlov berilgan bo'lib, ular ko'pincha
gorizontal holatda birining ustida ikkinchisi joylashgan bo'ladi. Vallar polimer
materiallarning Yumshash haroratigacha bug' bilan qizdiriladi.
1-rasm. Kalandrlash usulida PVX plyonkasini ishlab chiqarish texnologik
sxemasi: 1-plastirlangan massani uzatish uchun transportyor; 2, 18-mahalliy havoni
so'rish moslamasi; 3-valeslar; 4-transportyor; 5-metal zarrachalarini ushlab qolish
moslamasi; 6-massani qo'llash moslamasi; 7-kalandr; 8-tortuvchi moslama; 9-
plyonka yuzasiga shakl beruvchi moslama; 10-sovitgich; 11-plyonka qalinligini
aniqlovchi asbob; 12-plyonka chetlarini qirquvchi moslama; 13-plyonka tiniqligini
aniqlovchi moslama; 14-plyonkani uzunasiga qirquvchi moslama; 15-uzatgich; 16-
statik elektr zaryadini yo'qotuvchi moslama; 17-plyonkani o'rash uchun moslama.
Sxemadan ko'rinib turibdiki, retseptga binoan kompozitsiya tarkibiga kiruvchi
komponentlar dastlab uzluksiz (yoki uzlukli) ishlaydigan aralashtiruvchiga tushadi.
Olingan aralashma valslarda, ma'lum haroratda gomogenlashtiriladi va transportyor
orqali uzluksiz tasma holida kalandrga uzatiladi. Kalandr vallari yuzasining
silliqligini saqlash maqsadida transportyorda metall zarrachalarining borligini
aniqlash va ularni ajratib olish uchun maxsus moslama o'rnatilgan.
Material yuqorigi vallar orasidan o'tib Yumshaydi va polotno holiga kelgach,
o'rta va pastki vallar orasiga kiradi. Vallar orasidan chiqayotgan polotno odatda
harorati yuqori bo'lgan valga yopishgan bo'ladi. O'rta va pastki vallar qo'zg'aluvchan
o'qqa o'rnatilgan bo'lgani uchun ular orasidagi masofani keraklicha o'zgartirib turish
mumkin. 1-rasmda kalandrlash usulida plyonka olish sxemasi berilgan.
Kalandrning pastki validan chiqayotgan tayyor plyonka sovitish barabaniga o'tib
(sovitish harorati shu plyonkani o'rab olishi mumkinligiga qarab belgilanadi) maxsus
bobinalarga o'raladi. Kalandr mashinalaridan chiqayotgan polotnoning kengligi
vallarning uzunligiga teng bo'ladi.
Plyonkaning notekis chetlari maxsus moslamalar yordamida qirqiladi, so'ng
plyonka maxsus asbob - kompensatorga o'tadi, uning vazifasi kalandr tezligi bilan
o'rash bobinasi o'rtasidagi aloqani moslashdan iborat.
Ekstruziya. Termoplastik polimerlarni har xil profilga ega bo'lgan teshiklar
orqali uzluksiz siqib chiqarish va uni sovitish ekstruziyalash deb ataladi. Bu usul
bilan quvurlar, pardalar, list, plyonka, shlanglar, kabel simlarining ustini qoplash
uchun polimerlar va uzunasiga o'lchanadigan turli xil buyumlar olinadi.
Ekstruziya jarayoni ekstruder deb ataluvchi mashinalarda amalga oshiriladi (2-
rasm). Ekstruderlar har xil: bir chervyakli, ikki cher-vyakli, diskli va kombinirlangan
bo'ladi.
Ekstruder, asosan, quyidagi qismlardan iborat: stanina, unda isitiladigan silindr
joylashtiriladi; silindr, uning ichki qismida bitta yoki ikkita chervyak o'rnatiladi, -
chervyaklar elektr dvigatelga ulangan; silindrda isitish va sovitish sistemasi mavjud.
Shakllash uchun maxsus qolipdan foydalaniladi. Masalan, quvur olish uchun
mundshtuk va dorndan iborat profil beradigan qo'shirncha uskuna yasaladi.
Ekstruziyalash uchun material granula holatida mashina bunkeri orqali
isitiladigan silindrga tushadi. U yerdan oquvchan holatga o'tgan issiq material aylanib
turuvchi shnek vositasida oldinga surilib, mashinaning bosh qismiga o'rnatilgan qolip
orqali siqib chiqariladi.
Demak, ekstruderning vazifasi polimerni silindr bo'ylab siljishi, uning
yumshashi va gomogenlashishga o'tishini ta'minlash, undan tashqari silindr ichida
gidrostatik bosim paydo qilishdan iborat. Bosim polimer oqishi va uning kallak orqali
shaklga aylanishi uchun xizmat qiladi.
2-rasm. Ekstruder sxemasi
3-rasm. Chervyakning zonalarga bo'linishi.
Isitiladigan silindr, chervyak singari, shartli ravishda uch zonaga bo'linadi (3-
rasm).
1-zona - granulaning silindrga tushishi hamda uni oldinga siljishi va zichlashish
zonasi.
2-zona - siqish zonasi, bu zonada polimer sekin-asta issiqlik ta'sirida yumshaydi
va plastiklanadi. Jarayon berilayotgan issiqlik va materialning ichki ishqalanishi
natijasida. hosil bo'ladigan issiqlik tufayli amalga oshadi.
Polimerlar Suyuqlanganda hajmi kamayadi, shu tufayli bu zonada chervyak
kanalining chuqurligi kamayib borishi rejalashtirilgan.
Oxirgi 3-zona - me'yorlash deb ataladi. Bunda butun chervyak-vint kanali
bo'ylab suyuqlangan polimer bo'ladi va bu Suyuqlanma qolipga siqib chiqarib
beriladi.
Ekstruziyalashning texnologik parametria. Bularga quyidagilar kiradi: silindrda
va kallakdagi suyuqlanmaning harorati; suyuqlanmaning kallakdagi bosimi,
shnekning aylanish tezligi (chastotasi).
Optimal rejimni belgilashda termoplastning turi, uning molekular massasi,
kompozitsiya tarkibi, buyumning o'lchami va shakli, foydalanilayotgan uskuna turlari
va hokazolami hisobga olish kerak.
Quvur va shlanglar ishlab chiqarish uchun halqasimon to'g'ri oqimli kallaklardan
foydalaniladi. Uning tuzilishi 4-rasmda keltirilgan.
4-rasm. Halqasimon to'g'ri oqimli kallak sxemasi: 1-siqilgan havoni kiritish
shtutseri; 2- korpus; 3-rostlanadigan vintlar; 4-mustahkamlovchi moslama; 5-
siljuvchi tiqinni ushlab turish uchun tross (kalibrlash moslamasida); 6-quvur
zagotovkasi; 7-quvur ichiga siqiigan havo yuborish uchun kanal; 8-matritsa; 9-
dornni ushlab turuvchi moslama; 7-dorn.
Kabellar, elektr tokini o'tkazuvchi simlarni izolatsiya qilishda ekstruderlarni
shakllovchi kallagi boshqacha konstruksiyaga ega, ya'ni vkladishli bo'ladi.
Murakkab profilga ega bo'lgan buyumlarni olishda suyuqlanmaga katta qarshilik
ko'rsata oladigan kallaklar qo'llaniiadi.
Polivinilxlorid asosida tayyorlangan kompozitsiyadan ikki shnekli ekstruder
yordamida qattiq quvurlar oiinadi. Bu quvurlar viniplast quvurlar deb ham aytiladi.
PoJietilenga nisbatan PVX kompozitsiyasidan olinadigan quvurlarda ekstruziya
harorati boshqacha bo'lishi bilan ham farq qiladi. Shuni ham eslatib o'tish kerakki,
viniplast quvurlaraing issiqlik o'tkazuvchanhgi po'lat quvurlarnikiga qaraganda 400
marta kam. Shuning uchun ham bunday quvurlaming tashqi devorlarida suv
tomchilari hosil bo'lmaydi.
Agar polietilendan olinadigan quvurlarni ekstruderdan chiqayotgan qovushqoq-
oquvchan holatda 200°C dan ortiq ushlab turish mumkin bo'lsa, PVX dan olinadigan
quvurlar uchun 170— 180°C dan ortmasligi kerak, chunki PVX ning termik
turg'unligi poli-etilenga nisbatan ancha past.
Polietilen va poliprolipendan quvurlar olishda (ayniqsa, tashqi vodoprovod
tarmoqlari uchun ishlatiladigan quvurlar) tarkibiga (granulaga) 2-2,5% miqdorida
yorug'lik stabilizatorlari - qurum qo'shiladi.
Bosim ostida quyish texnologiyasi. Bosim ostida quyish usuli, asosan,
termoplastik polimerlardan buyumlar olishda qo'llaniladi. Bu usul bilan buyum
olishda avvalo polimer harorat ta'sirida qovushqoq-oquvchan holatga keltiriladi va
uni yopiq quyish qolipiga uzatiladi.
Bu usul bilan og'irligi bir necha grammdan bir necha qilogrammgacha bo'lgan,
devorining qalinligi 1-20 mm bo'lgan buyumlar olish mumkin.
Bosim ostida quyish usuli maxsus avtomatlashtirilgan shnekli quyish
mashinalarida amalga oshiriladi. Quyish mashinalariga har xil konstruksiyaga ega
bo'lgan maxsus quyish qoliplari o'rnatiladi.
Quyish mashinasining silindriga (5-rasm) bunkerdan granula holidagi polimer
tushadi. Silindr doim isitib turilganligi uchun polimer avval yumshab, so'ngra
qovushqoq-oquvchan suyuqlikka aylanadi. Shneklar yordamida bosim tufayli
soplodan (konussimon naycha) o'tib, sovitilib turadigan qolipga keladi. Qolip
ichidagi bo'shliqni to'ldirib polimer tezda qotadi va shnek orqaga qaytishi bilan qolip
ochilib, avtomatik ravishda buyum undan chiqib ketadi. Shundan so'ng bosim ostida
quyish sikli yana takrorlanadi. Demak, bosim ostida quyish usulini uzlukli jarayon
deb hisoblash mumkin. Bu usul unumli bo'lib, yuqori natijalari bilan xarakterlanadi,
chunki materiallar qolipdan tashqarida qizdiriladi. Bunda quyilgan mahsulot eng
Yuqori va aniq o'lchamlarda olinadi.
5-rasm. Quyish mashinasining sxemasi: a-ochiq qolib, b-yopiq qolip.
Bu usul bilan olingan buyumlar qo'shimcha ishlov berishni talab qilmaydi.
Qolipdagi kataklar soniga qarab bir vaqtning o'zida bir qancha buyum quyilishi
mumkin. Shuning uchun ham quyish mashinalarining ish unumdorligi juda yuqori
bo'ladi.
Bosim ostida quyish mashinasi asosan ikki qismdan iborat:
plastikatsiya mexanizmi;
shakl berish mexanizmi.
Birinchi qism materiallarni dozalash uchun, ikkinchi qism esa quyilish shaklini
barpo qilish uchun xizmat qiladi.
Quyish mashinasining asosiy klassifikatsiya parametrlarigauning quwati yoki
yuboriladigan hajmi kiradi, hajm bitta quyilmaga ketadigan material sm
3
birligida
belgilanadi.
Eng ko'p tarqalgan termoplastlarda mexanizmlar o'qi, material yuborish qismi va
qoliplar gorizontal holatda joylashgan bo'ladi.
Texnologik jarayonning asosiy parametrlariga quyidagilar kiradi:
- Suyuqlanmaning harorati (T
s
);
-qolip harorati (T
s
);
-quyish bosimi (P
q
);
-qolipdagi bosim (P
q
);
-buyumning shakllanishida bosim ostida ushlab turish vaqti (T
it
), sovitish vaqti
(T
sov
) yoki termoreaktiv materiallarni qolipda qotish vaqti (T
qot
).
Bosim ostida quyish jarayonini analiz qilish uchun quyidagilarni bilish lozim:
- polimerning oquvchan holatga o'tishi
- uni me'yorsh zonasiga uzatish suyuqlanmaning yig'ilishi
-suyuqlanmaning «soplo-qolip» sistemasida oqishi
- suyuqlanmaning shakl beruvchiva shakl bo'shlig'i kanallari orqali oqishi
- buyum strukturasiningshakllanishi.
Termoreaktiv plastmassalarning asosiy turlari. Avtomobil detallarini tayyorlash
va ta’mirlashda ishlatiladigan ko’pgina plastmassalar termoreaktivdir. Ular yelimlash
xossalari, issiqqa va kimyoviy ta’sirga chidamliligi yuqoriligi, uzilishga
mustahkamligi yetarli darajada bo’lishi kerak bo’lgan turli smolalar asosida olinadi.
Smolalarga (bog’lovchi moddalarga) to’ldiruvchilar, qotiruvchilar, plastikligini
oshiruvchi birikmalar (plastifikatorlar) qo’shiladi. Bog’lovchi moddalar va
to’ldiruvchilarning issiqdan kengayish koeffitsenlari taxminan bir xil bo’lishi zarur.
Faqat shundagina mexanik xossalarga ega bo’lgan material olish mumkin. Îdatda
plastmassalar 120-150
o
S gacha haroratda ishlay oladi. Agar bog’lovchi modda
sifatida kremniyorganik smolalar ishlatilsa, termoreaktiv plastmassalar uzoq muddat
300-350
o
S haroratga, hatto 400
o
S haroratgacha (qisqa vaqt) chidash berishi mumkin.
Tolalar bilan toldirilgan qatlamli plastmassalar. Ular anchagina nagruzka
tushadigan konstruktsiyalarni tayyorlashda ishlatiladi. Qatlam-qatlam qilib
yotqizilgan to’ldirgich listlari ularning mustahkamligi va egiluvchanligini oshiradi.
qatlamli plastmassalar, listlar plitalar, trubalar ko’rinishida chiqariladi. Ularning
massasi katta bo’lmagani holda mustahkamligi Yuqori bo’lgani uchun texnikada
keng ishlatiladi. Kelgusida bu plastmassalardan avtraktorlarning qopqoqlar, panellar,
kabina va kapotlar, yoqilg’i baklari, suv radiatorining kollektorlari kabi yirik
gabaritli yupqa devorli detallar tayyorlanishi mumkin, chunki ularning mustahkamligi
metall buyumlarniki bilan bir xil, lekin tannarxi uch-etti marta arzon.
Shisha tekstolitlar yuqori bikrlik va mustahkamlikka ega bo’lgan
plastmassalardir. Ularda to’ldiruvchi sifatida shisha tola ishlatiladi. Epoksid smolalar
asosida olingan shisha tekstolitlarning mexanik xossalari eng yaxshi. Ulardan
tayyorlangan detallarning mustahkamligi po’lat detallarnikidan qolishmaydi, lekin
ulardan uch marta yengil bo’ladi. Shisha buz epoksid va poliefir smolalar asosida
olingan shisha tekstolitlar yirik kuzov detallarini tayyorlashda ishlatiladi. Yuqori
haroratda (suvda 120
o
S gacha, dizelü yoqilg’isida 80
o
S gacha) va past haroratda (-60
o
S gacha) o’z xossalarini o’zgartirmaydi. Shisha tekstolitdan tayyorlangan suv
radiatorlarining kollektorlarida cho’kindi (o’trindi) hosil bo’lmaydi, material elastik
deformatsiyalanishi tufayli suv muzlaganda ham detallar yorilmaydi.
Yog’och qatlamli plastiklar (DSP) rezol smolalar shimdirilgan yog’och shponni
presslab olinadi. Uning ishqalanish koeffitsenti kichik. Bunga yog’och tolalarini list
qatlamida turlicha joylashtirib erishiladi. DSP podshipniklar tayyorlashda ishlatiladi.
Bunday podshipniklardan foydalanilganda metall valning sirti tirnalmaydi, balki
jilvirlanadi. DSP dan tayyorlangan shesternyalar metalldan yasalgan shesternyalar
bilan birgalikda ishlatilganda shovqin ancha kamayadi, ular uzoq muddat
buzilmasdan ishlaydi. DSP dan Yuk avtomobillari va pretseplarining pol, hamda
bortlari ham tayyorlanadi. Plitalar bir va uch qatlamli (o’rtasida oddiy qirindi
joylashadi) hamda shpon, faner, qog’oz bilan qoplangan bo’lishi mumkin.
Kukunsimon plastmassalar. Kukuksimon to’ldirgichli plastmassalar avtomobil
transportini va qishlok xo’jalik texnikasini ishlab chiqarish va ta’mirlashda kam
ishlatiladi, chunki ularni mexanik mustahkamligi uncha yuqori emas. Ularni olishda
to’ldirgich sifatida yog’och uni, tsellyuloza, maydalangan kvarts, tsement talükdan
foydalaniladi. Karbolit, aminoplast kabi bunday plastmassalardan dastalar, o’t
oldirish priborlarini detallari, priborlar korpusi va katta mexanik nagruzka
tushmaydigan boshqa detallar tayyorlanadi.
O’z o’zidan moylanadigan podshipniklardan ko’proq foydalanilmoqda.
Ulardan foydalanilganda vaqti-vaqtida moylab turishga xojat qolmaydi, shuni
hisobiga texnik xizmat ko’rsatishga kam mehnat sarflanadi. Paxtachilik, oziq-ovqat
mashinalarida bunday podshipniklarni boshqa podshipniklar bilan almashtirib
bo’lmaydi, chunki bu mashinalarda mahsulotlarga mineral moylar tegishiga yo’l
qo’yilmaydi. Ular antifriktsion plastmassalar (polikarbomit, ftoroplast va boshqalar)
va to’ldirgich (grafit, molibden, silüfid) dan tayyorlanadi. Bunday materiallardan
tayyorlangan podshipniklar moylanmaydi, lekin ularni xizmat muddati ikki marta
ortiq. Moylangan holda ishqalanish koeffitsentining juda kichikligi (taxminan 0,002)
bimetall materiallaridan tayyorlangan podshipniklardan foydalanishni ta’minlaydi.
Ular ftoroplast va molibden sulüfid aralashmasi shimdirilgan bronza qatlami bilan
qoplangan po’lat asosida tashkil topgan. So’ngi yillarda g’alla va boshqa
kombaynlarga bukdan yasalgan sirpanish podshipniklari o’rniga antifriktsion yog’och
plastik DKV - A-FB25 dan yasalgan podshipniklar qo’yilmoqda.
Gaz to’ldirilgan yengil plastmassalar. Avtomobilsozlikda, ta’mirlash
korxonalari, sanoat va turmushda plastiklarning alohida guruhi gaz to’ldirilgan yengil
plastmassalardan keng foydalaniladi. Ular termoplastik smolalar asosida ham,
termoreaktiv smolalar asosida ham olinadi. Tashqi ko’rinishidan ular ichi gaz bilan
to’ldirilgan g’ovak kataklardan iborat qotib qolgan ko’pikni eslatadi. Ular
Suyuqlantirilgan smolani Yuqori bosim ostida havo, azot bilan yoki ba’zi kimyoviy
moddalar parchalanganda hosil bo’ladigan gazlar bilan to’yintirib olinadi. Qayta
qizdirilganda (90-120
o
S) gazlar kengayadi va plastmassani ko’pirtirib, katakli
struktura hosil qiladi. Gaz to’ldirilgan plastmassalarni xossalari turlicha ularning
ba’zilari juda qattiq, yetarli darajada mustahkam, boshqalari yumshoq, elastik
bo’ladi. Ularning hajmiy massasi kichik, shovqin va issiqlikdan izolyatsiyalash
xossasi yuqori bo’ladi. Qattiq plastmassalar suvga chidamli, bug’, gaz o’tkazmaydi,
suvda cho’kmaydi. Gaz to’ldirilgan plastmassalar strukturasiga ko’ra ikki guruhga
bo’linadi: 1) penoplastlar gaz pufakchalari bir-biridan va atrofdagi muhitdan yupqa
polimer qatlamlari vositasida ajratilgan, 2) proplastlar ularda o’zaro tutashgan
kataklar bo’ladi.
Termoreaktivlardan buymlar olish. Presslash - texnologik jarayondir. Bu usul
orqali polimer materiallardan buyum ishlab chiqariladi. Bu usulda bosim ta'sirida
material plastik deformatsiyaga uchrab, qolip shaklini egallaydi. Agar shakl
berilayotgan material isitmasdan turib plastik deformatsiyalanish xususiyatiga ega
bo'lsa, u holda jarayon sovuq qolipda olib borilib, sovuqlayin presslash deb, issiq
qolipda shakllash issiqJayin presslash deb ataladi.
Ikkinchi usul, agar shakllash uchun presslanayotgan material qovushqoqligini
kamaytirish lozim bo'lsa yoki shakllash vaqtida choklanish reaksiyasi ketishi uchun
unga yuqori harorat ta'sir etish kerak bo'lsa qo'llaniladi. Keltirilgan jarayon bosim
ostida ketadi. Issiqlayin presslash jarayonda ishlatiladigan uskunalarga qarab
kompression (to'g'ridan to'g'ri) yoki quyib (transfernыy) presslash deyiladi.
Shunday qilib, termoreaktiv polimer materiallardan buyum olish materialning
plastik deformatsiyalanishiga asoslangan bo'lib, bu deformatsiya bosim va harorat bir
paytda ta'sir etganda amalga oshadi. Bu paytda shakllanish turg'unligi bog'lovchi
kimyoviy reaksiyasining choklanishi tufayli vujudga keladi (uch o'lchamli struktura
hosil bo'ladi).
Presslash usuli ko'pincha fenol-formaldegid, melamin for-maldegid, epoksid,
to'yinmagan poliefir smolalar asosida tayyor-langan kompozitsiyalardan buyumlar
olishda qo'llaniladi.
6-rasm. Compression presslash operatsiyalari sxemasi
Kukunsimon polimer va plastizollardan buyum shakllash. Rotatsion shakllash -
ichi bo'sh buyumlar ishlab chiqarish usulidir. Buning uchun termoplast polimer
kukun yoki pasta holida bo'lishi kerak.
Shakllash quyidagi operatsiyalardan iborat: aniq bir miqdordagi polimer
metalldan yasalgan ichi bo'sh qolipga solinadi, uning og'zini bekitib, aylantiriladi.
Qolip polimerning suyuqlanish haroratigacha qizdiriladi. Metall qolip
aylanganda polimer material bir tekisda ichki yuzaga taqsimlanadi, zichlashadi va
aniq qalinlikda monolit qoplama hosil qiladi. Bunda Suyuqlanma markazdan qochma
kuch va adgeziya tufayli qolipga yopishadi. Sovitilgandan keyin qolip ochiiadi va
ichi bo'sh tayyor buyum olinadi. Ikki o'qli rotatsion shakllash moslamasi 7-rasmda
keltirilgan.
Buyumni sovitish bir yoki ikki tomonlama bo'lishi mumkin. Bu shakllash usuli
va buyum konstruksiyasiga bog'liq. Siqib havo yuborish orqali buyum sovitiladi.
Sovitish sekin-asta amalga oshirilishi kerak, aks holda buyum qiyshayishi
mumkin. Sovitish jarayonida ma'lum darajada buyum kirishadi va bu jarayon polimer
molekulasining oriyentatsiyalanish darajasiga bog'liq.Ikkinchi darajali o 'q
7- rasm. Ikki o'qli rotatsion shakllash moslamasi.
8-rasm. Rotatsion shakllash operatsiyalari: a - qolipni xomashyo bilan to'ldirish;
b - buyumni shakllash; d-buyumni sovitish; e - buyumni qolipdan chiqarib olish.
Rotatsion shakllash usuli bilan ichi bo'sh buyum olish (8-rasm), boshqa
usullarga qaraganda quyidagi afzalliklarga ega:
katta o'lchamli buyumlar olish mumkin;
buyum qalinligi deyarli bir xil;
chiqindi deyarli chiqmaydi;
buyumda qoldiq kuchlanish beradi;
moslama va uskuna narxi arzon;
iqtisodiy samaradorligi Yuqori.
Bu usulning kamchiliklari quyidagilardan iborat:
shakllash vaqti uzoq;
buyum materialining zichligi kam;
buyum o'lchamlari to'la aniq emas.
Bu usul bilan buyum olish uchun quyidagi termoplastlar (pasta holida):
poliviniklorid, past va yuqori zichlikka ega bo'lgan polietilen va ularning aralashmasi;
uglerod kukuni bilan to'ldirilgan polietilen, poliamidlar ishlatiladi.
Olinadigan buyumlarning eng katta hajmi 500 L, devorining qalinligi 16 mm
gacha bo'lishi mumkin. Puflash orqali shakllash. Termoplastlardan ekstruziyalash
(yoki bosim ostida quyish) orqali «yeng» qolipda zagotovka olib, uni puflash orqali
ichi bo'sb buyum olish - puflab shakllash deb ataladi (9-rasm).
Bu usulda asosan quyidagi polimer materiallar qo'llaniladi: polietilen polistirol,
polietilentereftalat, polivinilxlorid va boshqalar. Bu materiallardan har xil idishlar:
butilkalar, kanistrlar, hajmi 0,005 dan 500 L gacha bo'lgan idishlar olish mumkin.
Mashinaning asosiy qismlari quyidagilardan iborat: ekstruziya mashinasi,
kallak, shakl beruvchi qolip, qolipni yopib-ochish mexanizmi va puflash uchun
pnevmosistema.
Asosiy jarayon ekstruziyaiash usuli bilan termoplastlardan buyum olishda sodir
bo'ladigan jarayonlardan deyarli farq qilmaydi.
Asosiy mohiyati - kallakdan chiqayotgan zagotovkaning old qismi birmuncha
sovisa, kallakka yaqin qismi issiqroq bo'ladi, shu sababli zagotovkani uzunasiga
nisbatan puflash har xil bo'lishi mumkin.
Bu usul ikki xil bo'lishi mumkin:
Quvur-qolipdagi zagotovkani ekstruder yordamida olib, unga siqilgan havoni
puflash.
Quyish mashinasida qolip-zagotovka olib, uni shu mashinada puflash.
9-rasm. Ekstruziya usulida puflab ichi havol idishlar olish sxemasi: a -
ekstruziya usuli bilan quvursimon zagotovka olish; b - zagotovkani puflash va buyum
shakllash; d - buyumni olish. 1 - shnek; 2 - ekstrudersilindri; 3 - siqilgan havo
Yuborish uchun jo'mrak; 4 - dorn; 5 - mundshtuk; 6 - quvursimon zagotovka; 7 -
yarimta qolip; 8 - yarimtaqolipni yopish va ochish moslamasi; 9 - press qirrasi; 10 -
buyum.
Shuning uchun iloji boricha, zagotovka uzilib ketmasligi uchun zagotovkaning
qovushqoqligi Yuqori darajada ushlanadi. Agar suyuqlanmaning oqish tezligi
oshirilsa, unda polimer destruksiyaga uchrashi mumkin.
Nazorat savollari:
1.
Termoplastik va termoreaktiv materiallardan bosim ostida quyish usuli bilan
buyum olishda ularga qanday talablar quyiladi?
2.
Bosim ostida quyish texnologik parametrlari buyum sifatiga qanday tasir
kursatadi?
3.
Bosim ostida quyish mashinalari qaysi kursatkich buyicha sinflarga ajratiladi?
4.
quyish qolipini konstruktiv jihatdan tushuntirib bering.
5.
Sovitish vaqti, sikl vaqti qanday omillarga bogiiq?
6.
Kompressda va transfer presslash usullari bir-biridan nimasi bilan farq qiladi?
7.
Presslashda bosim ostida ushlab turish vaqti qanday omillarga bog’liq?
8.
Asosan qaysi plastmassalardan presslash usuli bilan buyum olinadi?
9.
Rotatsion usulda buyum olish uchun materialning holati qanday boiishi kerak?
| 