O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI
KAFEDRASI
«TASDIQLAYMAN»
|
O’quv ishlari bo’yicha prorektor ____________ t.f.n. M.Esanov
«___» ______________2019 yil
|
INSON VA TABIAT
fanining
ISHCHI O’QUVDASTURI
4-kurslaruchun
Bilim sohasi: 100000- Gumanitar soha
Ta’lim sohasi: 140000-Tabiiy fanlar
Bakalavriat yo’nalishi: 5140600- Geografiya (kunduzgi)
NAMANGAN – 2019
Fanning ishchi o’quv dasturi O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirining 2019 yil -avgustdagi -sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan namunaviy fan dasturi asosida tuzilgan.
Tuzuvchi: dotsent. M.J.Maxmudova
Fanning ishchi o’quv dasturi Geografiya kafedrasining 2019 yil __- avgustdagi 1–sonli yig’ilishida muhokamadan o’tgan va fakulьtet Kengashida ko’rib chiqish uchun tavsiya etilgan.
Kafedra mudiri: X. Mirzaaxmedov
Ishchi o’quv dastur Tabiiy fanlar fakulьtetining 2019 yil __-avgustdagi 1-sonli Kengashida ko’rib chiqilgan va foydalanishga tavsiya etilgan.
Fakulьtet Kengashi raisi: A. Nazarov
Kelishildi:
O’quv- uslubiy boshqarma boshlig’i: D. Dehqonov
I. O’quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy
ta’limdagi o’rni
Fan va texnikaning jadal rivojlanishi munosabati bilan insonning tabiatdan foydalanish va unga ta’sir etish vositalari ham kuchayib bormoqda. Jamiyat bilan tabiat o’rtasidagi o’zaro munosabat sifat jihatidan yangi bosqichga o’tdi. Insonning tabiatga ta’siri shu qadap kuchayib ketdiki, katta hududlar landshafti hamda ekologik sharoiti o’zgarmoqda. Tabiatdan to’g’ri foydalanish masalasini o’rganish va hal etishda ilmiy tadqiqot ob’ektining xarakteri va ko’lamiga ko’ra geografiya fani alohida o’rin tutadi. Tabiatdan to’g’ri foydalanishni tashkil etish uchun barcha tabiiy komponentlarning o’zaro aloqadorligini hamda bir - biriga ta’sir etib turishini hisobga olish va geografik qobiq turli qismlarining xilma - xilligini chuqur o’rganish lozim.
Tabiiy resurslardan foydalanish iqtisodiyoti-yosh ilmiy fanlar jumlasiga kirib, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarish, tabiatdan foydalanish sohasidagi moliyalashtirish, rejalashtirish, xuquqiy-me’yoriy ta’minoti borasida ilmiy asoslangan qarorlarni qabul qilishning yangi yo’nalishlarini ochadi.
Nazariy jihatdan tabiiy resurslardan foydalanish iqtisodiyoti barqaror ekologik iqtisodiy rivojlanishning ilmiy kontseptsiyalarni yaratishga qaratilgan. Fanning amaliy ahamiyati esa inson jamiyatini hayot faoliyati muhitini saqlash va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo’yicha ilmiy asoslangan aniq takliflarni ishlab chiqishda ko’rinadi.
II. O’quv fanining maqsadi va vazifasi
Fanini o’qitishdan maqsad - talabalarda tabiatdan foydalanishning to’g’ri yoki noto’g’riligini belgilovchi mezonni aniqlash, tabiatdan foydalanishni to’g’pi amalga oshirishda, avvalo, umumiy geografik qonuniyatlarga asoslanish, tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi eqologik-iqtisodiy munosabatlarning mazmuni va mohiyati haqidagi bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishdan iboratdir.
Fanning vazifasi talabalarni tabiatdan ratsional foydalanish, ya’ni tabiiy sharoit va resurslardan to’g’ri foydalanish, atrof - muhitni muhofaza qilish, tabiatni o’zgartirish kabi masalalarni hal etishda inson va tabiat munosabatlarining geografik asoslarini o’rgatish va ularda tabiatdan foydalanishda geografik bilimlarni qo’llay olish, tabiiy resurslar, ularning iqtisodiyotda tutgan o’rni, ulardan foydalanishning ilg’or metodlari bilan tanishtirish, o’quv fani ob’ekt va predmeti, maqsad va vazifalarini belgilash, tabiiy resurslarning geografik tarqalishini kartalarda ifodalash, davlatlarning tabiiy resurs imkoniyatlarini hisobga olish, baholash, prognozlash va boshqarish masalalariga asosli daliliy fikr – mulohazalar bildirish, O’zbekistonda tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning hududiy jihatlarini o’rgatishdan iborat.
Umumiy va o’quv ishlari turlari bo’yicha xajmi
Fanga umumiy 132 soat ajratilgan bo’lib, shundan auditoriya mashg’ulotlari 88 soat bo’lib, haftasiga 4 soatdan o’tiladi.
Semestr(lar) bo’yicha mashg’ulot turlariga ajratilgan soatning taqsimoti
Semestr
|
Yuklama
|
Auditoriya mashg’ulotlari turi bo’yicha o’quv yuklamasi taqsimoti (soat)
|
Mustaqil ta’lim
|
Jami
|
Ma’ruza
|
Amaliy mashg’ulot
|
7
|
60
|
40
|
18
|
22
|
20
|
8
|
72
|
48
|
20
|
28
|
24
|
Jami
|
132
|
88
|
38
|
50
|
44
|
III. ASOSIY QISM
Ma’ruza mashg’ulotlari mazmuni va unga ajratilgan soatlar
VII-semest
№
|
Mavzular
|
Qisqacha tarkibi
|
Soati
|
1
|
Kirish. “Inson va tabiat”fani,uning ,uning tadqiqot ob’ekti va predmeti.
|
”Inson va tabiat” fanining ilmiy nazariy asoslari “Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari” fani, uning tadqiqot ob’ekti va predmeti. Fanning maqsadi va vazifalari, qisqacha rivojlanish tarixi. O’quv fanining boshqa tabiiy fanlar bilan bog’liqligi.
|
2
|
2
|
Tabiat va jamiyat
.
|
Tabiat va jamiyat. Ularning bir butun hosila ekanligi. Tabiat bilan inson o’rtasidagi aloqadorlik. Modda va energiya almashinuvi.
|
2
|
3
|
Insonning tabiatga ta’siri haqida umumiy tushuncha
|
Insonning tabiatdan foydalanishi. Insonning tabiatga ta’siri, uning turlari. Insonning tabiatga ta’sirining oqibatlari. Tabiatning ifloslanishi, tabiiy-texnogen muhit.
|
2
|
4
|
Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari.
|
Umumiy tabiiy geografik qonuniyatlar. Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari. Tabiatdan foydalanishning maqsadi va istiqbolllari.
|
2
|
5
|
Insonning tabiatga ta’siri turlari
|
Insonning tabiatga ta’siri. Ta’sir turlari. Tabiatni muhofaza qilish va o’zgartirish. Barqarorlashtirish. Saqlash va boyitish. Tabiatni e’zozlash va muhofaza qilish har bir kishining burchi ekanligi.
|
2
|
6
|
Tabiatdan foydalanishda hisobga olinishi zarur bo’lgan qonuniyatlar.
|
Tabiatdan foydalanishda, uni o’zgartirishda hisobga olinishi zarur bo’lgan qonuniyatlar. Tabiat qonuniyatlarining ob’ektiv qonunlar ekanligi, ularni o’rganish zarurligi. Ilm-fanning rivojlanishi bilan tabiat qonunlari haqidagi bilimlarning ham chuqurlashib borishi
|
1
|
7
|
Tabiat taraqqiyotining asosiy qonunlari.
|
Er landshaft qobig’ining bir butunligi va muayyan muvozanatda turishi. Biror bir tabiat komponenti va elementining o’zgarishi bilan butun landshaft qobig’ida o’zgarish ro’y berishi, miqdoriy, muvozanat o’zgarishining tabiatda sifat o’zgarishiga olib kelishi.
Landshaft komponentlarining o’zaro modda va energiya almashinishi orqali bog’langanligi.
.Insonning xo’jalik faoliyati ta’sirida tabiatdagi aylanma harakatning buzilishi va buning oldini olish.
|
1
|
8
|
Zonallik va hududiylik qonuniyatlari,
|
Zonallik va hududiylik qonuniyatlari. Geografik qobiqdagi barcha jarayonlarning ikkta energiya manbai borligi: Quyosh energiyasi va Yerning ichki energiyasi. Ularning geografik qobiqda taqsimlanishi.Zonallik va xududiylikning tarkib topishi.Tabiatdan foydalanishda bu xususiyatlarni xisobga olishni zarurligi.
|
2
|
9
|
Geografik qobiqdagi jarayonlarning davriylik qonuniyatlari
|
Tabiat xodisalarida davriylik.Ritmiklik va tsikllik.Sutkalik davriylik,uning sababi va oqibatlari.Fasliy davriylik uning sababi va oqibatlari.Quyosh faolligi tsikilligi. Quyosh magnetizmi davriyligi. 33-35 yillik, 98-100 yillik va h.k. davriyliklar.
Muddatsiz ro’y beruvchi hodisalar, ularning inson hayoti, xo’jaligiga, tabiatga ta’siri.
|
2
|
10
|
Inson xo’jalik faoliyatining tabiatga ta’sirining geografik oqibatlari
|
Fan va texnikaning rivojlanishi bilan insonning tabiatga ta’sirining kuchayib borishi. Tog’-kon sanoati, metellurgiya, kimyo sanoati hamda transportning tabiiy muhitga ta’sirining ortib borayotgani.
Ayrim hududlarda ekologik muammolarning ortib borishi.
Tabiatda tog’ jinslari o’rnining o’zgarishi. Konlarning ochiq usulda qazib olinishi, yirik suv omborlarining qurilishi oqibatida tabiiy muhitda muvozanatning o’zgarishi, uning geografik va ekologik oqibatlari.
Inson xo’jalik faoliyati va tabiiy muhitda yer osti va yer usti suvlari rejimining o’zgaritirilishi hamda uning oqibatlari: cho’llashish va tuproqlarning sho’r bosishi.
|
2
| |
11
|
Tabiiy geografik jarayonlar va ularni oldini olish
|
Geologik (seysmik,karst,suffozion,kriogen) jarayonlar, geomorfologik (tosh qulashi ko’chki,surilma,sel,eol,tuproq eroziyasi)jarayonlar,meteorologik (atmosfera yog’inlari, atmosfera bosimi,shamol,xarorat,tuman,radiatsiya balansi v x.) jarayonlar,biologic jarayonlar va va ularni oqibqti.Ularni oldini olish chora tadbirlari.
|
|
|
|
Jami:
|
18s
|
|
|
|
|
IV . Amaliy mashg’ulotlar taqsimoti
№
|
Mavzular
|
Soati
|
|
Tabiatga ekskurtsiya antropogen landshaftlarni kuzatish va o’rganish.
|
2
|
|
Inson xo’jalik faoliyati ta’sirida ro’y bergan o’zgarishlar sanoat obektlarida,dalalarda kuzatish.
|
2
|
|
Ekskurtsiyada yig’ilgan ma’lumotlarni tahlil qilish.
|
2
|
|
Kuzatilgan obektlar uchun tabiatdan to’g’ri foydalanish uyzasidan tavsiyalar ishlab chiqish.
|
2
|
|
Antropogen o’zgarishlar buzilgan,madaniy o’zgargan landshaftlar xaqidagi adabiyot materiallarini tahlili.
|
2
|
|
Xar bir talabani o’z joyida tabiatdan foydalanishning ahvoli va ro’y bergan antropogen o’zgarishlar xaqida ma’lumot to’plash va tahlil qilish
|
2
|
|
Mavzuga oid karta,karta sxema,jadvallar rasmlar bilan tanishish.
|
2
|
|
Energiya, oziq-ovqat, chuchuk suv, xom ashyo muammolari.
|
2
|
|
Muqobil energiya manbalarini xalq xojaligidagi ahamiyati ahamiyati
|
|
|
Xo’jalikka ta’sir etadigan tabiiy geografik jarayonlarga tavsifi.
|
2
|
|
Oziq ovqat uchun xayvonlardan foydalanish
|
2
|
Jami
|
22
|
Ma’ruza mashg’ulotlari mazmuni va unga ajratilgan soatlar
VIII-semestr
№
|
Mavzular
|
Qisqacha tarkibi
|
Soati
|
1
|
Inson.aholi va resurslardan foydalanish
|
Aholi kecha,bugun va ertaga.aholi ortiqchaligi.Tabiatdan qanday foydalaniladi.Barqaror rivojlanish kontseptsiyasi.Tabiiy muhit, tushunchalari.Inson va tabiat fanini geograf mutaxassis tayyorlashdagi roli.Boshqa fanlar bilan aloqasi.Asosiy uslublari.Tabiatdan foydalanishning asosiy tamoyilllari
|
2
|
2
|
Inson,ishlab chiqarish va tabiat.Tabiat va tabiiy resurslarni iqtisodiy baholash
|
Tаbiiy resurslаrni iqtisodiy bаholаsh tushunchаsi.Iqtisodiy bаholаshning tаrmoq vа hududiy yo’nаlishlаri.Tаbiаtdаn foydаlаnishning iqtisodiy mexаnizmini tаkomillаshtirish muаmmolаri.Tаbiiy boyliklаr vа tаbiiy xizmаtlаrni аniq bаholаrgа egаligini tаbiiy zаxirаlаrdаn foydаlаnish vа muhofаzа qilishdаgi аmаliy аhаmiyati.
|
2
|
3
|
Keljak energiyasi,uning turlari va xozirgi xolati
|
Energiya mаnbаlаri,yoqilg’i energetikа mаnbаlаrining аtrof muhitgа tаъsiri, ekologik muаmmolаr. Quyosh, shаmol, geotermаl,qаlqish,biomаssа energiyasi.Inson tаbiаtgа tаъsir etishi,kishilik jаmiyati rivojlаnishi.Fаn texnikа inqilobi vа uning tаbiаtdаgi o’zgаrishlаrgа tаsiri.
|
2
|
4
|
Inson tomonidan tabiatni boshqariah va tabiiy muhitni qonuniy himoya qilish
.
|
Inson tomonidаn tаbiаtni boshqаrish vа uning mohiyati.Boshqаruv tushunchаsi,boshqаruvning mаqsаdi. Tаbiаtdаn foydаlаnishni boshqаrishning xuquqiy аsoslаri.Tаbiiy resurslаrni boshqаrish orgаnlаri vа ulаrning bosqichlаri. Xаlqаro, mintаqаviy,mаxаlliy ekologik siyosаt.
|
2
|
5
|
Inson yashashi uchun tabiatdagi resurslar.i
|
S
|
2
|
6
|
Davlat ekologik ekspertizasi. Ekologik monitoring.Tabiatdan unumli foydalanish tadbirlariga mablag’lar ajratish
|
Dаvlаt ekologik ekspertizаsiю Ekologik monitoring.Ekologik monitoring аtrof tаbiiy muxit vа uning resurslаri,ekologik iqtisodiy boshqаrishni аxborotlаr bilаn tаъminlаsh.Ekologik stаndаrtlаr vа normаtivlаr.Tаbiаtdаn unumli foydаlаnish tаdbirlаrigа mаblаg’ аjrаtish, .Tаbiаtdаn oqilonа foydаlаnish vа resurs tejаmkorligigа erishishnii, аhаmiyati
|
2
|
7
|
Fan-texnika jarayoni va tabiat
|
Tаbiаtdаn foydаlаnish vа ekologik muаmmolаrning hozirgi аhvoli.Ilmiy texnik tаrаqiyoti yutuqlаrini tаbiаtni muxofаzа qilish vа undаn oqilonа foydаlаnishgа tаdbiq etilishi.Ximiyalаshtirish vа uning sаlbiy oqibаtlаri.Tаbiiy qonuniyatlаr to’g’risidа tushunchа.Umumiy qonuniyatlаr,ulаrning mаzmuni,mohiyati,ulаrdаn аmаlyotdа foydаlаnish.Аtrof muhit sifаtini iqtisodiy optimumini аniqlаsh vа uning аhаmiyati.
|
2
|
8
|
Inson tomonidan tabiiy rasurslardan (suv,er,atmosfera,o’rmon) oqilona foudalanish
|
Suv zаhirаlаridаn bаrqаror foydаlаnish.Аtmosferа hаvosidаn foydаlаnishning iqtisodiy sаmаrаdorligini аniqlаsh.O’rmon vа er resurslаridаn sаmаrаli foydаlаnish vа ulаrni muhofаzа qilish.Sug’orilаdigаn erlаrni chаlq cho’jаligidаgi аhаmiyati.Dаvlаt er kаdаstiri,bаll bаnitrovkаsi uning mаzmuni vа mohiyati.Lаlmikor erlаrdаn foydаlаnishni o’zigа xos tomonlаri.Tog’ vа cho’l yaylovlаridаn foydаlаnishning xozirgi аxvoli vа uni yaxshilаsh.
|
2
|
9
|
Tabiatdan foydalanishda xalqaro xamkorlik
|
Tаbiаtdаn foydаlаnish vа uni muhofаzа qilishdа xаlqаro xаmkorlik аloqаlаri.O’zbekiston Respublikаsining tаbiаtdаn foydаlаnishdаgi xаlqаro xаmkorligi.Xаlqаro ekologik muаmmolаrning echimini topish vа bаrtаrаf etishdа xаlqаro tаjribаlаr xаmdа xаlqаro yo’nаlishlаrdаn foydаlаnish.BMT ning rivojlаnish dаsturi,аtrof muhit bo’yichа BMT dаsturi.Iqlimning iliqlаshishi,xаlqаro suvlаrning ifloslаnishi,biologik turfа olаmning kаmаyib borishi,ozon qаtlаmining ssiyqаlаnishi borаsidа xаmkorlik аloqаlаri.
|
2
|
10
|
O’zbekistonda tabiiy resurslardan foydalanish geografiyasi va uni muhofaza qilish muammolari
|
O’zbekistonning suv,аtmosferа,o’simlik vа xаyvonot olаmi vа minerаl resurslаrdаn foydаlаnish,uni boshqаrish.Ulаrni tаqsimlаnishidа iqtisodiy geogrаfik omillаrning roli.Respublikа ishlаb chiqаrish kuchlаrini joylаshtirishdа tаbiiy resurslаrdаn foydаlаnishO’zbekiston “Qizil kitobi”.Mаrkаziy Osiyo dаvlаtlаri xududidа tаbiiy rsurslаrdаn noto’g’ri foydаlаnish oqibаtidа yuzаgа kelgаn muаmmolаr.Orol dengizi fаlokаti.Respublikаlаrning xаyotidа Orol dengizining roli.
|
2
|
|
|
Jami:
|
20
|
Аmаliy mаshg’ulotlаr tаqsimoti
№
|
Mаvzulаr
|
Soаti
|
1
|
Tabiiy muhitni muhofaza qilishning iqtisodiy va huquqiy asoslari.
|
2
|
2
|
Tabiatdan foydalanishni tamoyillari ustvor yo’nalishlari va uni optimallashtirish. .
|
2
|
3
|
Tabiiy resursllarni iqtisodiy baholash resurslarni iqtisodiy baholash
|
2
|
4
|
Barqaror rivojlanish kontseptsiyasi
|
2
|
5
|
Suv zahiralaridan barqaror foydalanish
|
2
|
6
|
Atmosfera havosi, uning resurslaridan foydalanish va uni muhofaza qilish.
|
2
|
7
|
Lalmikor erlardan foydalanishni o’ziga xos tomonlari
|
2
|
8
|
Biologik resurslardan foydalanish va ularni muhofaza qilish.
|
2
|
9
|
O’zbekistonda muqobil energiyaga o’tish istiqbollari
|
2
|
10
|
Mineral xomashyo resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish.
|
2
|
11
|
Ikkilamchi resurslardan foydalanishninhg ekologik iqtisodiy xususiyatlari va yo’nalishlari
|
2
|
12
|
Rekreatsiya resurslaridan ratsional foydalanish va ularni muhofaza qilish
|
2
|
13
|
Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar va ularning ekologik-iqtisodiy muammolari
|
2
|
14
|
Tabiatdan foydalanish va ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish
|
2
|
Jаmi:
|
28
|
V.Mustaqil ta’lim tashkil etishning shakli va mazmuni.
“Inson va tabiat” kursida mustaqil taъlim auditoriyada o’qituvchi tomonidan o’tilgan har bir mavzu (maъruza va amaliy mashg’ulot mavzulari) talaba tomonidan darsdan tashqari vaqtda tavsiya etilgan asosiy va qo’shimcha adabiyotlardan hamda internet maъlumotlaridan foydalangan holda muntazam ravishda qayta ishlanib, to’ldirilib, kengaytirilib borish orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, talabalarning mustaqil ishlari amaliy ishlarga singdirilgan holda joriy nazorat shaklida baholanadi.
Mustaqil ishni tayyorlashda “Inson va tabiat” fanining xususiyatlarini hisobga olgan holda talabaga quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:
|
