“Zoologlar”, “Uslubchilar” h.k etib belgilanadilar.
Mustahkamlash uchun savollar:
1. Zamonaviy ta’lim-tarbiya jarayonining о‘ziga xos xususiyatlarini
bilasizmi?
2. Ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy prinsiplarini bilasizmi?
3. Uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat kо‘rsatish prinsiplarini bilasizmi?.
4. Biologik ta’limda qо‘llaniladigan о‘qitish prinsipini bilasizmi?
5. Biologiyani о‘qitishda foydalaniladigan qonuniyatlar va ularning mohiyatini
bilasizmi?
19
3-§ BIOLOGIK TA’LIMNING ROLI
Biologik ta’limning roli insoniyat hayotida katta ahamiyatga ega. Biologiya
о‘qituvchi biologik bilimlarning har bir inson hayoti va mehnatidagi rolini chuqur
anglashi, bunga ishonch hosil qilishi lozim, bu shunday ishonchni о‘quvchilarda
tarbiyalash uchun zarurdir. Maktabda о‘qituvchining muvaffaqiyatli ish olib
borishining birinchi sharti ana shudir, chunki tarbiyalovchi ta’lim jarayoni
ishonchga asoslanadi.
Biologiya о‘qituvchisining kasbi, о‘quvchilarga nega har bir odam
biologiyani о‘rganish zarurligini singdirishi uchun yuqori saviyadagi bilim va
mustahkam idorani talab etadi.
20-21 asrda fan va texnika rivojlanib ketdi, natijada insoniyat о‘zi
yashayotgan muhit bilan qarama-qarshilikka duch kelmoqda, muhit uning
sog‘ligiga va hayotiga havf solmoqda. Sababi ishlab chiqarish va transport
chiqindilari, о‘rmonlarni kamayishi, azon qavatida teshiklar hosil bо‘lishidir.
Butun dunyoda tabiatni muhofaza qilish, uning resurslarini qayta tiklash va
ulardan unumli foydalanish, barcha insoniyat oldida turgan muhim vazifalardan
bо‘lib kelmoqda. Har bir kishi, davlat va butun insoniyat uchun biologik
bilimlarning keng yoyilishi va ahamiyati misli kо‘rilmagan darajada oshdi.
Biologiya fanining yutuqlari ishonchli tarzda insoniyat yangi asrga, biologiya
asriga kirib borganligi haqida dalolat bermoqda.
Biologiya fanining yutuqlari kо‘p jihatidan tabiiy fanlar fizika, kimyo,
matematika, astronomiya sohasida erishilgan yutuqlardan foydalanish natijasida
yuz bermoqda. Bu fanlarning yutuqlari va metodlari asosida elektron
mikroskopiya, spektroskopiya, rentgenostruktura tahlili, hujayraning molekulyar
va submolekulyar darajada о‘rganish imkonini beradi. Bioximiya va biofizika
metodlari asosida tajribalar о‘tkazish natijasida moddalar almashinuvi ayniqsa
oqsil biosintezining mexanizmi ochib berildi, fotosintez sirlari ochildi. Irsiyatning
moddiy
asosi
DNK
va
RNK
strukturasi,
funksiyasi
ayon
bо‘ladi,
aminokislotalarning genetik kodi ochib berildi.
20
Olimlarning diqqat e’tibori hayot hodisalarining mohiyatini aniqlashga,
moddalar almashinuvi, irsiyat va о‘zgaruvchanlikni boshqarishning turli usullarini
ishlab chiqarishga qaratilgan.
Hujayra va uning organoidlarida boradigan kо‘p jarayonlarining fizik-
kimyoviy va biologik mohiyatini ochib bergan fan yutuqlari hayotiy jarayonlari
borishiga aktiv aralashishi imkoniyatlarini bermoqda. Biologiya fanining yutuqlari
meditsina oldiga rak, virus, yurak, qon-tomir va boshqa kasalliklarni davolash kabi
vazifalarini qо‘ymoqda va bu xastaliklar asta-sekinlik bilan о‘z davosini
topmoqda.
Hozirgi vaqtda tirik organizmlarni tuzilishi va unda boradigan jarayonlarga
asoslangan texnika fani – kibernetika asosida tabiiyot fanlarida yangi yо‘nalish –
botanika vujudga keldi, bu biologiyani fizika va texnika bilan bog‘laydigan fandir.
Bionika
organizmlarning
morfologik
va
funksional moslanishlarini
muxandislik masalalarini yechish doirasida aniqlaydi va tahlil qildi. Masalan, sezgi
organlari juda kichik bо‘lgan hashoratlar, tez va kо‘p xarakatlanib energiyani kam
sarflashi, tez ta’sirlanishi, tanlovchanligi va о‘z-о‘zini boshqara olishi kabilar
olimlar fikrini jalb etadi va texnikaga qо‘llash usullari haqidagi fikrlarni tug‘diradi.
Hozirgi vaqtda juda kо‘p qurilmalar hayvonot va о‘simlik olamining tuzilishiga
asoslangan holda ishlab chiqilgan.
Hayotiy jarayonlarni boshqarishda fiziologik faol moddalarni roli nihoyatda
ortib bormoqda. Shuning uchun biologlar biologik faol moddalar gormonlar,
vitaminlar, antibiotiklar, oqsillar hosil qiladigan mikroorganizm shtammlarini
yaratib gen va hujayra muxandisligi usullarini qо‘llab insoniyat uchun zarur
bо‘lgan moddalarni sintez qilib olmoqda. Bunga misol qilib hozirgi vaqtda ichak
tayoqchasi bakteriyasi genotipiga insulin sintezini boshqaruvchi gen kiritish orqali
insulinni sintez qilish yо‘lga qо‘yilgan. Bu jarayonlar biotexnologiyada keng
qо‘llanilmoqda.
Hozirgi vaqtda insoniyat, zamonaviy genetika va biotexnologiya yutuqlariga
tayanib, xossalari oldindan ma’lum bо‘lgan mikroorganizmlarni shtammlarini
yarata oladigan bо‘ladi. Mikroorganizmlardan va hayvonlar uchun zarur bо‘lgan
21
vitaminlar, antibiotiklar va boshqa gormonlari ishlab chiqaradilar. Bu
biopreparatlarni sanoat usulida ishlab chiqish yо‘lga qо‘yilib, hayvonlar ozuqasiga
qо‘shib berilmoqda. Mikroorganizmlar yordamida hayvonlar mahsuldorligini
oshirish, о‘simliklarni о‘sish va rivojlanishini tezlashtirish, hosilni hamda
о‘simliklarni kasalliklarga chidamligini oshirish usullari yо‘lga qо‘yilgan. Gen
injeneriyasi usullari qо‘llanib kо‘sak qurtiga chidamli g‘о‘za va kolarado
qо‘ng‘iziga chidamli kartoshka navi yetishtirilgan.
Biologiya fanining yangi sohasi-kosmik biologiya hozirgi vaqtda vujudga
kelgan. Undan koinotdagi hayotning shakllari, tarqalishi va uning xususiyatlari
qanday, о‘zga sayyoralarda hayot nishonalari bor yoki yо‘qligi haqidagi
olamshumul savollarga javob kutilmoqda. Biologiya fani erishgan yutuqlarini
ishlab chiqarishga joriy qilingan sari odamlar uchun biologik ta’lim profetsional
tayyorgarlik elementi bо‘lib qoladi. Umumiy texnika taraqqiyoti bilan birga
ularning ixtisoslariga bо‘lgan talablari ham oshmoqda. Ular agronomiya va
zootexnika bilimlarini egallash g‘oyat zarurligini sezmoqdalar va egallamoqdalar.
Shundan kо‘rinib turibdiki, о‘rta maktabda biologiya ta’limi politexnik
xarakterga ega bо‘lmog‘i va u yosh avlodning ijtimoiy foydali hamda unumli
mehnatdagi ishtiroki bilan bog‘lanishi lozim. Bu aloqa fermer xо‘jaliklarida,
kо‘kalamzorlashtirishda, yangi foydali qazilmalarni, о‘simliklarni qidirib topishda,
dorivor о‘simliklar tо‘plashda va boshqa ijtimoiy foydali ishlarda amalga
oshiriladi. Bu nazariy bilimlarni chuqurlashtirishga yordam qiladi va tabiat, qishloq
xо‘jaligi bilan bog‘liq maktab о‘quvchilariga kasb tanlashlariga imkon beradi.
Biologiyani о‘rganish mehnatga muhabbat va hurmatni, mehnatni
insoniyatning barcha moddiy va ma’naviy boyliklarining manbai sifatida e’tirof
etishni tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar beradi. Maktabda biologiya kursini
о‘rganishni tо‘g‘ri yо‘lga qо‘yilganda u maktabni tamomlab chiqqandan keyin
ham mustaqil ravishda ma’lumot olish yо‘li bilan bilimlarni tinmay yangilab
borish ehtiyojini tug‘diradi va rivojlantiradi.
Hozirgi zamon kishisi hayotining tirik tabiat tо‘g‘risidagi ilmiy bilimlarsiz
tasavvur etib bо‘lmaydi, chunki uning hayoti о‘simliklar va hayvonot olami bilan
22
butkul bog‘langan. Lekin о‘simliklar – Yerda organik xom ashyo va energiya olish
manbaidir. Hayvonot dunyosi о‘z navbatida turli xil oziq-ovqat va sanoat xom
ashyosining manbai bо‘lib xizmat qiladi. Tabiiy boyliklardan mohirona
foydalanish va ularni kо‘paytirish xalq va davlat farovonligini yuqoriga kо‘tarish
uchun xizmat qiladi.
Tо‘g‘ri yо‘lga qо‘yilgan biologik ta’lim, ilmiy dunyoqarashni tarbiyalashga
imkon beradi. О‘quvchilar, biologik ta’lim olaturib, tabiat faktlari va hodisalarini
о‘zaro bog‘lanishda, xarakat, о‘zgarish va rivojlanish holatida tushunishga
о‘rganadilar.
Biologik ta’lim kо‘p jihatdan yosh avlodni estetik tarbiyalashga yordam
beradi. Ajoyib manzara yosh ruhning rivojlanishiga shu qadar ulkan darajada
tarbiyaviy ta’sir kо‘rsatadiki, pedagogning ta’siri u bilan tenglasha olmaydi.
Biologiyani о‘rganishda estetik tarbiyaga barcha о‘quv tarbiya jarayonining uzviy
qismi sifatida qaraladi. Ilmiy idrok qilish estetik qabul qilish va xissiyotlarni о‘z
ichiga oladi.
Biologik ta’lim insonning qalbi va aqliga ijobiy ta’sir qilish uchun hamma
imkoniyatlarga egadir. Tabiatni idrok qilish u bilan yaqinroq tanishayotgan kishiga
juda katta huzur baxsh etadi. Tabiat vositalari bilan estetik tarbiya berish yosh
avlodning umumiy estetik tarbiyasiga kо‘maklashadi.
Tabiatni sevish – katta va murakkab tuyg‘udir. U yuksak qalb va aql
doiralarini qamrab oladi va odamning ongli ma’naviy hayotining asosiy tomonini
tashkil etadi. Bu tuyg‘u kо‘p jihatdan vatanparvarlik xislariga mos keladi. Jonajon
tabiatga bо‘lgan muhabbat bilan birga yosh avlodga jonajon о‘lkaga, jonajon
mamlakatga qо‘yilgan mehr о‘sadi. U bevosita bolalikda, maktab yillarida
tug‘iladi. Ulg‘ayish va yetuklik mehru muhabbatni xis etib olishga olib keladi va
uni mustahkamlaydi. Biologik ta’lim butun yosh avlodni tabiatga tо‘g‘ri
munosabatda bо‘lishga olib keladi: unga nisbatan ta’sirchan muhabbatni
tarbiyalaydi, tabiatning chiroyini idrok etishdan tashqari uni muhofaza qilish,
asrash, tabiat boyliklarini о‘z qо‘llari bilan yaratish va kо‘paytirishga о‘rgatadi.
Bularning barchasiga rak, virus, yurak, qon-tomir va boshqa kasalliklarni davolash
23
kabi vazifalarini qо‘ymoqda va bu xastaliklar asta-sekinlik bilan о‘z davosini
topmoqda.
Hozirgi vaqtda tirik organizmlarni tuzilishi va unda boradigan jarayonlarga
asoslangan texnika fani – kibernetika asosida tabiiyot fanlarida yangi yо‘nalish –
botanika vujudga keldi, bu biologiyani fizika va texnika bilan bog‘laydigan fandir.
Bionika
organizmlarning
morfologik
va
funksional moslanishlarini
muxandislik masalalarini yechish doirasida aniqlaydi va tahlil qildi. Masalan, sezgi
organlari juda kichik bо‘lgan hashoratlar, tez va kо‘p xarakatlanib energiyani kam
sarflashi, tez ta’sirlanishi, tanlovchanligi va о‘z-о‘zini boshqara olishi kabilar
olimlar fikrini jalb etadi va texnikaga qо‘llash usullari haqidagi fikrlarni tug‘diradi.
Hozirgi vaqtda juda kо‘p qurilmalar hayvonot va о‘simlik olamining tuzilishiga
asoslangan holda ishlab chiqilgan.
Hayotiy jarayonlarni boshqarishda fiziologik faol moddalarni roli nihoyatda
ortib bormoqda. Shuning uchun biologlar biologik faol moddalar gormonlar,
vitaminlar, antibiotiklar, oqsillar hosil qiladigan mikroorganizm shtammlarini
yaratib gen va hujayra muxandisligi usullarini qо‘llab insoniyat uchun zarur
bо‘lgan moddalarni sintez qilib olmoqda. Bunga misol qilib hozirgi vaqtda ichak
tayoqchasi bakteriyasi genotipiga insulin sintezini boshqaruvchi gen kiritish orqali
insulinni sintez qilish yо‘lga qо‘yilgan. Bu jarayonlar biotexnologiyada keng
qо‘llanilmoqda.
Hozirgi vaqtda insoniyat, zamonaviy genetika va biotexnologiya yutuqlariga
tayanib, xossalari oldindan ma’lum bо‘lgan mikroorganizmlarni shtammlarini
yarata oladigan bо‘ladi. Mikroorganizmlardan va hayvonlar uchun zarur bо‘lgan
vitaminlar, antibiotiklar va boshqa gormonlari ishlab chiqaradilar. Bu
biopreparatlarni sanoat usulida ishlab chiqish yо‘lga qо‘yilib, hayvonlar ozuqasiga
qо‘shib berilmoqda. Mikroorganizmlar yordamida hayvonlar mahsuldorligini
oshirish, о‘simliklarni о‘sish va rivojlanishini tezlashtirish, hosilni hamda
о‘simliklarni kasalliklarga chidamligini oshirish usullari yо‘lga qо‘yilgan. Gen
injeneriyasi usullari qо‘llanib kо‘sak qurtiga chidamli g‘о‘za va kolarado
qо‘ng‘iziga chidamli kartoshka navi yetishtirilgan.Biologiya fanining yangi sohasi-
24
kosmik biologiya hozirgi vaqtda vujudga kelgan. Undan koinotdagi hayotning
shakllari, tarqalishi va uning xususiyatlari qanday, о‘zga sayyoralarda hayot
nishonalari bor yoki yо‘qligi haqidagi olamshumul savollarga javob kutilmoqda.
Biologiya fani erishgan yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilingan sari odamlar
uchun biologik ta’lim profetsional tayyorgarlik elementi bо‘lib qoladi. Umumiy
texnika taraqqiyoti bilan birga ularning ixtisoslariga bо‘lgan talablari ham
oshmoqda. Ular agronomiya va zootexnika bilimlarini egallash g‘oyat zarurligini
sezmoqdalar va egallamoqdalar.
Shundan kо‘rinib turibdiki, о‘rta maktabda biologiya ta’limi politexnik
xarakterga ega bо‘lmog‘i va u yosh avlodning ijtimoiy foydali hamda unumli
mehnatdagi ishtiroki bilan bog‘lanishi lozim. Bu aloqa fermer xо‘jaliklarida,
kо‘kalamzorlashtirishda, yangi foydali qazilmalarni, о‘simliklarni qidirib topishda,
dorivor о‘simliklar tо‘plashda va boshqa ijtimoiy foydali ishlarda amalga
oshiriladi. Bu nazariy bilimlarni chuqurlashtirishga yordam qiladi va tabiat, qishloq
xо‘jaligi bilan bog‘liq maktab о‘quvchilariga kasb tanlashlariga imkon
beradi.Biologiyani о‘rganish mehnatga muhabbat va hurmatni, mehnatni
insoniyatning barcha moddiy va ma’naviy boyliklarining manbai sifatida e’tirof
etishni tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar beradi.
Maktabda biologiya kursini о‘rganishni tо‘g‘ri yо‘lga qо‘yilganda u maktabni
tamomlab chiqqandan keyin ham mustaqil ravishda ma’lumot olish yо‘li bilan
bilimlarni tinmay yangilab borish ehtiyojini tug‘diradi va rivojlantiradi.
Hozirgi zamon kishisi hayotining tirik tabiat tо‘g‘risidagi ilmiy bilimlarsiz
tasavvur etib bо‘lmaydi, chunki uning hayoti о‘simliklar va hayvonot olami bilan
butkul bog‘langan. Lekin о‘simliklar – Yerda organik xom ashyo va energiya olish
manbaidir. Hayvonot dunyosi о‘z navbatida turli xil oziq-ovqat va sanoat xom
ashyosining manbai bо‘lib xizmat qiladi. Tabiiy boyliklardan mohirona
foydalanish va ularni kо‘paytirish xalq va davlat farovonligini yuqoriga kо‘tarish
uchun xizmat qiladi.Tо‘g‘ri yо‘lga qо‘yilgan biologik ta’lim, ilmiy dunyoqarashni
tarbiyalashga imkon beradi. О‘quvchilar, biologik ta’lim olaturib, tabiat faktlari va
25
hodisalarini о‘zaro bog‘lanishda, xarakat, о‘zgarish va rivojlanish holatida
tushunishga о‘rganadilar.
Biologik ta’lim kо‘p jihatdan yosh avlodni estetik tarbiyalashga yordam
beradi. Ajoyib manzara yosh ruhning rivojlanishiga shu qadar ulkan darajada
tarbiyaviy ta’sir kо‘rsatadiki, pedagogning ta’siri u bilan tenglasha olmaydi.
Biologiyani о‘rganishda estetik tarbiyaga barcha о‘quv tarbiya jarayonining uzviy
qismi sifatida qaraladi. Ilmiy idrok qilish estetik qabul qilish va xissiyotlarni о‘z
ichiga oladi.
Biologik ta’lim insonning qalbi va aqliga ijobiy ta’sir qilish uchun hamma
imkoniyatlarga egadir. Tabiatni idrok qilish u bilan yaqinroq tanishayotgan kishiga
juda katta huzur baxsh etadi. Tabiat vositalari bilan estetik tarbiya berish yosh
avlodning umumiy estetik tarbiyasiga kо‘maklashadi.
Tabiatni sevish – katta va murakkab tuyg‘udir. U yuksak qalb va aql
doiralarini qamrab oladi va odamning ongli ma’naviy hayotining asosiy tomonini
tashkil etadi. Bu tuyg‘u kо‘p jihatdan vatanparvarlik xislariga mos keladi. Jonajon
tabiatga bо‘lgan muhabbat bilan birga yosh avlodga jonajon о‘lkaga, jonajon
mamlakatga qо‘yilgan mehr о‘sadi. U bevosita bolalikda, maktab yillarida
tug‘iladi. Ulg‘ayish va yetuklik mehru muhabbatni xis etib olishga olib keladi va
uni mustahkamlaydi.
Biologik ta’lim butun yosh avlodni tabiatga tо‘g‘ri munosabatda bо‘lishga
olib keladi: unga nisbatan ta’sirchan muhabbatni tarbiyalaydi, tabiatning chiroyini
idrok etishdan tashqari uni muhofaza qilish, asrash, tabiat boyliklarini о‘z qо‘llari
bilan yaratish va kо‘paytirishga о‘rgatadi.
Bularning barchasiga biologik qonuniyatlarni chuqur va ongli ravishda
о‘zlashtirgandagina erishish mumkin.Talabalarni 4 ta kichik guruhlarga ajratish
hamda о‘quv topshiriqlarni mustaqil ravishda sifatli bajarishga erishish. О‘qituvchi
talabalarni guruhlarga ajratib, ularning faoliyatini quyidagi topshiriqlarni mustaqil
bajarishga yо‘llaydi.
| 