33
5-§ TURKISTON JADIDCHILIK HARAKATIDA TA’LIM VA
TARBIYA
«Jadid» sо‘zi arabcha sо‘z bо‘lib,
«yangi», «jadidchilik» esa yangilik
tarafdorlari degan ma’noni bildiradi. 19 asr oxiri 20 asrning boshlarida Turkistonda
chor mustamlakachiligining kuchayishi natijasida о‘lkada jadidchilik xarakatining
vujudga kelishiga sabab bо‘ldi. Jadidlar Misr, Turkiya, Kavkaz, Turkiston va
boshqa о‘lkalarda siyosiy oqim sifatida yuzaga keldi. Jadidlar о‘z davrining eng
ilg‘or kishilaridir.Bu kishilar jamiyatning qaysi tabaqasiga mansubligidan qat’iy
nazar, yangilik, taraqqiyot, ma’rifat va madaniyat tarafdori bо‘lib chiqdilar.
Turkistonlik jadidlar
ona Vatanlarini mustaqil, ozod holda kо‘rishni
о‘zlarining bosh maqsadlari deb bildilar. Milliy ozodlik kurashida qurol kuchi
bilan muvaffaqiyat qozonib bо‘lmasdi. Shu bois ular milliy istibdodga tushib
qolishlarining sabablarini tahlil qilib, bularning tub ildizlari yо‘q qilib tashlash
lozimligini anglab yetdilar. Natijada jadidlarining hamma narsadan oldin halqqa
ma’rifat berish lozim degan g‘oyasi yuzaga keldi. Jadidlar 1906
yildayoq
«Taraqqiyot» deb nomlangan gazeta nashr ettirib, о‘z g‘oyalarini tarata
boshladilar. Turkistonning turli shaharlarida jadid maktablari ochilib, ularda diniy
ilmlar bilan birgalikda dunyoviy bilimlar jumladan tabiat haqidagi bilimlar ham
targ‘ib qilina boshlandi. Jadidlar uchun ilm va ma’rifat yagona qurol bо‘lib, ular
shu qurol yordamida о‘lkada ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy taraqqiyot uchun
kurashmochi bо‘ldilar. Jadidlar о‘z ezgu orzularini, faqat maktab, ma’orif va ta’lim
tarbiyani tо‘g‘ri yо‘lga qо‘yish, uni rivojlantirish bilangina amalga oshirish
mumkin, deb bildilar.
Jadidlar ma’rifati haqida gap ketganda dastlab qirimlik Ismoil Gaspirinskiyni
tilga olish kerak. U Rossiya musulmonlari orasida birinchi
“ maktabi usuli jadida”
yani
“ yangi usul maktabiga” asos soldi. Ismoil Gasprinskiy taklif etgan
“Usuli
jadid” maktabining tuzilishi, darslarning tashkil qilinishi, о‘qitish metodikasi,
nazorat turlari kо‘p jihatdan Yevropa ta’lim tizimiga yaqin bо‘lgan. U
madrasalarni isloh qilish, dunyoviy fanlarni о‘qitish masalalarini kо‘tardi.
Jumladan, diniy fanlar va arab tili bilan birga tibbiyot, kimyo kabi fanlarni
34
о‘rganish zarurligi haqida sо‘z yuritadi. I.Gasprinskiy yangi usulni targ‘ib qilish,
jadid maktablarini tashkil ettirish uchun turli joylarga safar qiladi. Turkistonda ham
2 marta bо‘lib, mahalliy halq yordamida, dastlabki yangi usul maktablari ochishga
muvaffaq bо‘ldi.
Jadidlar,
eng avvalo, о‘qitishning eski usuli yaramasligini, yoshlarga
zamonaviy ilmlarni о‘rgatish zarurligini tushunishlari bilan birga, ta’lim tizimida
ona tilini chuqurroq о‘rgatish, ona tilidagi darslarni kо‘paytirish, boshqacha qilib
aytganda, о‘quv dasturida ona tilidagi darslarni oshirish orqali о‘quvchilarni ona
tilida о‘qitish oraliq
yoshlarda vatanparvarlik, millatparvarlik tuyg‘usini
shakllantirish mumkin degan hulosaga kelish va bu yо‘ldagi dadil harakat
jadidlarning ma’rifat sohasidagi yangicha qarashlar, anirog‘i Konsepsiyasi edi.
Ana shu harakat zamirida jadidlarning pedagogik qarashlari ham shakllanib bordi.
Jadidlar “Taraqqiyot” gazetasida maktab dasturiga alohida e’tibor berdi. Ularning
ayrim dasturlariga kо‘ra, boshlang‘ich maktab 4-sinfdan tashkil topishi kerak.
Unga 7-yoshdan kichik bolalar qabul qilinmaydi. Dasturda nimalar о‘qitilishi bilan
birga maktabning tashkiliy tomonlari haqida ham aniq kо‘rsatmalar bor. Jumladan,
yilda tо‘qqiz oy taxsil, uch oy ta’til bо‘lishi haqida, о‘quvchilarni maktabga
avgustning 15sidan 1sentabrgacha qabul qilish, 15 mayda imtixon bо‘lishi haqida
qaror keltirilgan. Dasturda bayramlarda bir kun dam olish bо‘lishi,
maktabda
darslar ketayotganda maktabga qabul qilish tо‘xtatilishi tо‘g‘risida qaror ham
mavjud.
Jadidlarning tarbiya haqida qarashlari ham ilg‘or fikrlar bilan boydir.
Jadidlarning tarbiya odob – ahloq haqidagi fikrlari, asosan qadimdan islom
olamida qaror topgan qarashlar negizida shakllangan. Jadidlar ajdodlardan bolalar,
umuman, inson tarbiyasida musulmonlarga xos diyonatli, sahovatli, xushmuomula
bо‘lishi singari muhim hislatlarni qabul qildilar. Ayni zamonda ularning pedagogik
qarashlarida yangi bir tushuncha paydo bо‘ldi. Bu tarbiyada muhit, zamon,
sharoitning о‘rni tо‘g‘risidagi qarashdir. Jadidlar pedagogikasi ijtimoiy hayot,
uning
talablari, ehtiyojlarini hisobga olish bilan о‘zlarigacha bо‘lgan Sharq
pedagogikasidan bir qadam siljish bо‘lgan edi.
35
Jadidlar komil inson – bu, eng zamonaviy insondir. Zamonaviy inson esa,
millat va Vatan manfaatini barcha narsadan ustun qо‘yuvchi, ma’rifatli, diniy va
zamonaviy ilm-fanlarni egallagan hushxulq, tarbiyali kishidir deydi.
Markaziy Osiyo jadidchiligi haqida gap ketganda buni Bexbudiy, Munavvar
qori, Shakuriy, Fitrat, A.Avloniy kabi о‘nlab ma’rifatparvar ilm darg‘alarning
faoliyatisiz tasavvur qilib bо‘lmaydi, aksincha ular haqida gap ketganda
jadidchilikni chetlab о‘tib bо‘lmaydi:
Mahmudxо‘ja
Behbudiy, Turkistonda jadidlar xarakati asoschilaridan biri,
jahonga mashxur bо‘lgan geografiyashunos, atoli jamoat arbobi, buyuk
islomshunos, pedagog olimdir.
Bexbudiyning nomi Turkiston maktab maorifida keng о‘rin egallaydi. U
birinchi bо‘lib о‘lkada yangicha usuldagi maktablarning tashkil etilishini
targ‘ibotchilaridan va amaliyotchilaridan biridir. Bexbudiy
“usuli jadid”
maktabining qonun qoidalarini I.Gasprinskiy va uning muomalalaridan о‘rganadi.
U
“usuli jadid” maktablari uchun bir qancha darsliklar yozdi.
“Qisacha umumiy