Mavzu yuzasidan savollarga javob berish

97 
14-§ BIOLOGIYANI О‘QITISH SHAKLLARINING SISTEMASI 
 “Sistema” yunon tilida narsalar, xodisalar, tushunchalarning ma’lum 
mantiqiy tartibdagi bir butun birikmasini ifodalaydi. Metodikada sistema 
tarbiyaviy ta’lim jarayoni va uning tarkibiy elementlarining bir butunligi hamda 
rivojlanish prinsiplari bilan taqozo qilinadi. aktabda о‘quvchilarga ta’lim va tarbiya 
berish о‘quv ishlarining muayyan shakllarida amalga oshiriladi. О‘qitishning 
shakli bu tarbiyaviy ta’lim jarayonida о‘qituvchi tomonidan foydalanidigan 
о‘quvchilarning о‘quv idrok qilish faoliyatini uni о‘tkazilish sharoitlariga muvofiq 
holda tashkil qilinishidir. 
Maktabda о‘rganiladigan barcha predmetlar uchun о‘quv ishlarining asosiy 
shakli darsdir. Darslarda davlat dasturi va ma’lum darajada darslik belgilagan 
о‘quv materiali о‘qitiladi. Darslarga qatnashish о‘quvchilar uchun majburiydir. 
Biologiya о‘qitishning asosiy shakli-darslarga qо‘shimcha holda maktab 
amaliyotida о‘qituvchining о‘quvchilar bilan olib boradigan о‘quv ishlarining 
boshqa shakllari tarixan vujudga kelgan. Dastlab majburiy bо‘lmagan sinfdan 
tashqari va maktabdan tashqari mashg‘ulotlar, ekskursiyalar о‘qitish sistemasiga 
qо‘yilgan. Hozirgi vaqtda metodika va maktab amaliyotida biologiya bо‘yicha 
о‘quvchilar bilan olib boriladigan о‘quv ishlarining quyidagi shakllari qabul 
qilingan: darslar va ular bilan bog‘liq bо‘lgan ekskursiyalar uy ishlari, darsdan 
tashqari ishlar va sinfdan tashqari ishlar.
Metodik jihatdan tо‘g‘ri tashkil qilingan ta’lim jarayonida shu о‘qitishning 
barcha shakllari – о‘qitishning asosiy shakli bо‘lgan dars bilan uzviy bog‘liqdir, 
ular biologik tushunchalarni, dunyoqarashni, tafakkurni va amaliy kо‘nikmalarni 
rivojlantiradi. Sinfdagi darslarda biologiya predmetining hammasi о‘qitiladi. 
Darslar kurs mavzulari bо‘yicha materialning izchil bayon qilinishini ta’minlovchi 
muayyan izchilligida joylashadi. Darslarda о‘qituvchi barcha о‘qitish matodlarini: 
og‘zaki, kо‘rgazmali, amaliy metodlarni qо‘llaydi. U о‘simlik va xayvonlarni 
namoyish qiladi va amaliy ishlar bajarish yо‘li bilan о‘quvchilarni ayrim 
organizmlarning tashqi hamda ichki tuzilishi bilan tanishtiradi. Lekin darsda tirik 
organizmlarning rivojlashini, biotsenozlarda har xil organizmlarning birgalikda 

98 
ishlashini kо‘rsatib bо‘lmaydi. Shuning uchun ham biologiya о‘qitish 
metodikasida darslarni tо‘ldiruvchi maxsus shakllar qо‘llaniladi. Ekskursiyalar 
о‘quvchilarni tabiatda tabiiy guruhlar, fermer xо‘jaliklar yoki muzeylarda, о‘simlik 
va xayvonlar bilan tanishtiradi. Ekskursiyalar dars bilan uzviy bog‘liqdir. 
Ekskursiyada о‘rganilgan obektlar kurs davomida kо‘p marta esga olinadi, 
tо‘plangan narsalar namoyish qilinadi.Ekskursiyalarda о‘quvchilar oldingi 
bilimlarini mustaxkamlab, tabiat haqidagi uquvlarini rivojlantirib topshiriqlar 
asosida kuzatishlar о‘tkazadilar va material yig‘adilar.
Uy vazifalari eksperimental xarakterda bо‘lishi bilan darslar bilan bog‘liqdir. 
О‘quvchilar uyda uncha murakkab bо‘lmagan tajribalar qо‘yadilar. Darsda olingan 
tasavvurlarni tasdiqlash uchun sinfda о‘tkazilgan tajriba, amaliy ishlarni 
takrorlaydilar yoki ularni oxiriga yetkazadilar. Oldindan uyushtirilgan uy ishlari 
alohida qiziqish kasb etadi. Bunda о‘quvchi shu hodisani sinfda о‘rganguncha 
tajriba qо‘yadi yoki kuzatishlar olib boradi va shu mavzu bо‘yicha darsga ish 
natijalarini olib keladi. Eksperimental tartibdagi ishlardan tashqari fikr yuritish 
uchun, kelgusi darsda, ya’ni material bilan bog‘lanish о‘rnatish maqsadida ilgari 
о‘tilgan mavzular bо‘yicha masalalar va savollar berilishi mumkin. 
Darsdan tashqari ishlar uy ishlariga nisbatan murakkabroq bо‘lib, ularni 
bajarish uchun tegishli о‘simliklar, maxsus asboblar va boshqa jihozlar talab 
qilinadi. Darsdan tashqari ishlarga: biologiya xonasi, tirik tabiat burchagidagi, 
о‘quv tajriba uchastkasidagi va tabiatdagi ishlar kiradi. Biologiya kabineti va tirik 
tabiat burchagida о‘tkaziladigan ishlar uchun о‘quvchilarga topshiriqlarni darslarda 
kursning 
barcha 
mavzulari 
bо‘yicha 
о‘quv 
yili 
davomida 
berib 
boriladi.О‘quvchilarning о‘quv-tajriba uchastkasidagi yozgi topshiriqlarning 
natijalari ham barcha sinflar bо‘yicha kuzda о‘tkaziladigan darslarda 
foydalaniladi.Darsdan tashqari ishlar majburiydir va buning uchun о‘quvchilar 
baho oladilar. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning majburiy bо‘lmagan, kо‘ngillari 
shakllari; individual ishlar sinfdan tashqari о‘qishlar yoki tabiatshunoslar 
tо‘garagining ish, ommaviy kechalar, ijtimoiy foydali mehnatlar keng qо‘llaniladi. 
Sinfdan tashqari ishlar о‘quv materiali asosida unga bog‘liq holda 

99 
uyushtiriladi.Biroq 
uning 
mazmunini 
takrorlamaydi,dastur 
doirasi 
bilan 
cheklanmaydi,ammo uni tо‘ldiradi.Yosh tabiatshunoslar tо‘garagi biologiya 
darslarda namoyish qilish uchun kurs bо‘yicha qulay va kerakli tajribalar qо‘yib 
boradi. Sinfdan tashqari о‘qitilar, agar о‘kuvchilarning о‘qiganlari darslarda, 
ekskursiyalarda, darsdan va sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda joy olsa, ya’ni 
о‘qitish jarayoniga uzviy kirsa, yaxshi beradi: о‘quvchilar axborot va dokladlar 
bilan chiqadilar, о‘qiganlari haqida maqolalar yozadilar. 
Misol uchun “qon” va “qon aylanish” mavzularini о‘tishda о‘qituvchi turli 
metodlardan foydalanadi. Ayni paytda о‘qituvchi о‘quvchi gruppalariga: diffuziya 
va osmos xodisaning о‘rganishga oid tajribalar qо‘yish, odam va baqa qonidan 
preparat tayyorlash, qonning shaklli elementlarini modelini yasash, qon guruhlarini 
aniqlash, arteriyalarda pulsni sanash kabi topshiriqlar beradi. о‘quvchilar bu 
topshiriqlarni darsdan tashqari vaqtlarda bajaridilar. Imkoniyati bо‘lganda 
о‘qituvchi qon quyish instituti, tibbiyot muzeyiga ekskursiya tashkil etadi. U 
ekskursiya mazmuniga oid о‘quvchilarga savollar beradi. Ekskursiyada qaysi 
masalalarga kengroq e’tibor berishni kо‘rsatib beradi. Ekskursiyadan keyin 
о‘quvchilar rasm va sxemalar bilan ta’minlangan hisobotlar tayyorlaydilar. 
О‘quvchilar ekskursiya mavzusiga oid devoriy gazetalar tayyorlaydilar. Eng yaxshi 
hisobotlar takrorlanishda foydalaniladi. Bularning barchasida о‘quv shakllar bilan 
tо‘g‘ri va teskari bog‘lanish kо‘rinadi. О‘quvchilarning ish natijalari manbai 
sifatida darsga kiritilganda, о‘quvchilarning о‘zlari bu teskari bog‘lanish 
ta’limotiga emas, balki alohida tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‘ladi. Dars о‘quv 
ishlarining tashkil qilishning barcha shakllarini qamrab oluvchi butun tarbiyalovchi 
ta’lim jarayonining markaziy qismidir. Kо‘pincha о‘qitish shakllari tо‘g‘risidagi 
tushunchalarni metodlar tо‘g‘risidagi tushuncha bilan aralashtirib yuboradilar, 
masalan, ekskursiyani “Ekskursiya metodi” deb ataladi. Bu tо‘g‘ri emas, chunki 
о‘qitishning har bir shaklida metodlar qо‘llanilishi mumkin. Biologiya о‘qitish 
sistemasi asosan tarbiyalovchi ta’lim asosiy elementlarning rivojlanishidan, 
о‘qitishning barcha shakllari о‘rtasidagi bog‘lanishlardan iboratdir. Darsda ilmiy 
biologik tushunchalar va amaliy о‘kuvlar rpivojlantirilishi, ular uy ishlarida ham 

100 
ekskursiyalarda ham rivojlanishda davom etadi. О‘qitish shakllarini har biri uning 
о‘ziga xosligi, predmetning mazmuni, tabiyaviy ta’limning umumiy prinsiplari 
bilan beligilangan о‘zining sistemasiga ega. 

Download 2.4 Mb.