Nazorat savollari.
1. Elektron tijorat tushunchasi.
2. “Elektron tijorat” fanining ob’ekti, predmeti, maqsadi va vazifasi.
3. Elektron biznes rivojlanish bosqichlari.
4. Elektron biznesning an’anaviy savdodan farqi.
5. “Elektron tijorat” ning ob’ekti, sub’ekti.
Mustaqil o’rganish uchun savollar.
6. Elektron tijoratda web texnologiyalarining o’rni.
7. Ijtimoy tarmoqlardagi web 2.0 va web 3.0 texnologiyalari.
8. Elektron biznesda AKT ni qo’llash
27
9. Axborotni saqlash va qayta ishlashning elektron usulini ta’minlash.
10. Elektron biznesning korxona, iste’molchi va jamiyat uchun foydasi.
3-MAVZU. ELEKTRON TIJORATNING ME’YORIY-
HUQUQIY BAZASI
1.Avtomatlashtirilgan elektron tijorat tizimidan foydalanishning me’yoriy-
huquqiy bazasi.
2.Axborotlashtirish to’g’risidagi qonun va unga sharh.
3. Elektron tijorat haqidagi qonun va unda belgilangan vazifalar.
4. Iqtisodiyot sohalari faoliyatiga oid me’yoriy-huquqiy hujjatlar mazmuni.
Tayanch so’zlar: xalqaro savdo, "elektron hujjat", "shartnomaning
elektron shakli", "elektron raqamli imzo", "elektron hisoblar", “elektron
hukumat”.
Hozirgi kunda elektron tijoratning eng asosiy tamoyillaridan biri shundaki, ikki
tomon qo‘llayotgan shartnoma elektron yo‘li bilan amalga oshirilayotganligi
uchungina, uning qonuniyligi va haqiqatan ham mavjudligini shubha ostiga qo‘yishga
haqli emaslar. Tamoyilning amalga oshirilishi har doim ham kafolatlanmaydi,
shuning uchun ham ba’zi yuridik qiyinchiliklar vujudga keladi. Ko‘pgina
mamlakatlarda faqatgina ikki tomonning shaxsiy imzolari qo‘yilgan shartnomalargina
tan olingani uchun, bunday holatlarda shartnoma yuridik kuchga ega bo‘lmaydi.
Shuning uchun elektron tijorat qonuniy to‘siqlarni oshib o‘tishga qurbi yetmaydi.
Yuqorida aytib o‘tilgan qonuniy to‘siqlarni oshib o‘tishda yordam berish
maqsadida xalqaro savdo (Yunistrol) huquqi bo‘yicha OON komissiyasi, 1996 yilda
"Elektron tijorat to‘g‘risida" qonun qabul qildi. Bu qonun o‘zida shartnomalarning
yuridik kuchi bilan bog‘liq bo‘lgan, shartnoma originali va nusxalari bilan bog‘liq
bo‘lgan muammolarni hal etish modelini aks etadi. Qonunda ko‘rilgan,
berilganlarning elektron almashuvining huquqiy rejimi funksional ekvivalent nomli
tamoyilga asoslanadi. Davlat qonunchiligiga bu qonunning joriy etilishi,
tomonlarning elektron almashuvi vositasini tanlaganida, ular uchun huquqiy muhitni
yaratishi ko‘zda tutiladi. Bu qonun qabul qilingandan keyin elektron tijorat
jarayonlarini oldindan aytib berishni osonlashtiruvchi va shu bilan birga elektron
tijoratning butun dunyoda rivojlanishiga turtki bo‘ladigan me’yor va qoidalar ustidagi
ish olib borish yuzasidan rozilikka erishilgan. Bunday qonunlar orasida elektron
raqamli imzoning munosabatini yo‘lga soladigan holatlar sanab o‘tilgan. Bu
savolning bunchalik dolzarb bo‘lishiga, Internet va boshqa tarmoqlar orqali
qo‘llanadigan shartnomalar sonining tez o‘sishi sabab bo‘lgan. Elektron imzoga
bo‘lgan ishonch, shartnomalarni qabul qilishiga bo‘lgan asosiy shart bo‘lib
hisoblanadi.
28
1999 yilda elektron imzolarni ishlatish uchun huquqiy asoslari direktivasi
qabul qilingan. Bu elektron tijorat sohasidagi Yevropa va xalqaro huquqlarning
shakllanishidagi navbatdagi qadam bo‘ldi, chunki u elektron tijorat sohasidagi
kelajakdagi rivojlanishi va mukammallashuvining asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatib
beradi. Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, O‘zbekiston uchun Yevropaning huquqiy
tartibotidagi tajribasi kerak bo‘ladi.
Direktivada raqamli imzoni yaratish uchun ishlatiladigan belgilarga bo‘lgan
talablar shakllantirilgan. Bundan tashqari shartnomani qo‘llagan tomonning imzosi va
uning elektron nusxasining muvofiq kelish - kelmasligini aniqlashga yordam
beruvchi sertifikat nomli hujjat ko‘zda tutiladi. Bu sertifikatdan tashqari yana
shunday bir tushuncha mavjudki, uning nomi malakali sertifikat, uning farqi
faqatgina
imzolarni
solishtirishda
emas,
qator
talablarga
javob
berish
majburiyligidadir.
AQSh va Kanadada supermagistral, ya’ni har bir insonga o‘z ta’bi bo‘yicha
istaganini topish texnologik vositasining qurilishiga ko‘ra olingan. G‘arbiy
Yevropada asosiy jamiyat jahon texnologik inqilobning navbatdagi qadamiga
ijtimoiy tomondan yondashiladi. Revolyusiyalar Yevropa mamlakatlaridagi axborot
jamiyatlari shakllanishining turli aspektlariga bag‘ishlangan. Ularning har birida
ma’ruza mujassamdir.
Umuman yuqorida aytilgandek, Yevropa ittifoqining huquqiy aktlarida aytib
o‘tilgan me’yor va tamoyillar O‘zbekiston va boshqa MDH davlatlari uchun qulaydir,
chunki bular so‘ngi vaqt elektron tijorat uchun evolyusiyaning natijalari hisoblanadi.
Elektron imzoning huquqiy aktlaridagi tamoyillarining O‘zbekiston qonunchiligida
joriy etish yetarli potensialga ega bo‘ladi deb tasavvur etiladi.
O‘zbekistonda hozircha elektron tijoratni tartibga soluvchi qonunchilikning
ma’lum bir sohasi yo‘q, shunga muvofiq holda davlatning bu ishda faolligi va sud
amaliyoti mavjud emas. O‘zbekistonda elektron tijoratning yuridik amaliyotida oxirgi
ishlar "elektron hujjat", "shartnomaning elektron shakli", "elektron raqamli imzo",
"elektron hisoblar", “elektron hukumat” kabi tushunchalar shakllandi. Ba’zi
O‘zbekiston qonunchiligida o‘z imzosi bilan qo‘llangan hujjatlarning qo‘llanishi
hamon saqlanib kelmoqda. Bundan tashqari, hududiy me’yorlarning umumiy
rivojlanmaganini hisobga olish lozim. Xalqaro darajada bo‘lganidek, bu,
O‘zbekistondagi elektron tijorat va unga global elektron bozoriga chiqishi uchun
yuridik to‘siq bo‘ladi.
Bunday to‘siqlardan xoli bo‘lish uchun elektron tijorat sohasidagi bo‘layotgan
jarayonlarni ko‘proq holatiy aks ettirish kerak bo‘ladi. Buni yana bir qator qonunlar
qabul etish bilan birga hal etsa bo‘ladi. Avval ta’kidlanganidek, alohida urg‘u
O‘zbekistonning elektron imzolar to‘g‘risidagi qonuniga beriladi. AQSh da, Italiya va
Germaniyada bu qonunlar amalda qo‘llanilmoqda.
29
Elektron tijoratning davlat chegarasi mavjud emas va uning yordamida
realizatsiya qilinadigan mahsulot va xizmatlarning turliligi shunchalik xilma-xilki,
ba’zida iste’molchi ularning xalqaro me’yor va qoidalarga to‘g‘ri kelish -
kelmasligiga ikkilanadi. Ishlab chiqaruvchilar yoki yetkazib beruvchilar o‘zlarining
mahsulotlarini alohida chet el standartiga dekloratsiya qiladilar, tabiiy hol, bu
haqdagi axborot mijozda bo‘lmaydi. Buning natijasida, masalan, Internetda, sog‘liqqa
zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan yoki qo‘shni asbob-uskunalarga zarar yetkazadigan
elektromagnit to‘lqinli qurilmalarni qo‘lga kiritish mumkin. Iste’molchini sifatsiz
mahsulotdan himoya qilish maqsadida sertifikatlashtirish va litsenziyalash davlat
darajasida turadi.
Axborotlashtirishning huquqiy asoslari.
Mamlakatimizda fuqarolarning o‘zi istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish
huquqiga ega ekani Konstitutsiyamizda mustahkamlab qo‘yilgan. Asosiy
Qonunimizning 30-moddasida O‘zbekiston Respublikasining barcha davlat organlari,
jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslari fuqarolarga ularning huquq va
manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib
chiqish imkoniyatini yaratib berishi lozimligi belgilangan.
Axborotlashtirish – yuridik va jismoniy shaxslarning axborotga bo‘lgan
ehtiyojlarini qondirish uchun axborot resurslari, axborot texnologiyalari hamda
axborot tizimlaridan foydalangan holda sharoit yaratishning tashkiliy, ijtimoiy-
iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayonidir
Axborotlashtirish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)dan
keng ko‘lamli foydalanish tufayli jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy
hayotida axborot va bilimlardan foydalanish samaradorligi oshdi.Buning natijasida
fuqarolar, tashkilotlar va davlatning axborotga bo‘lgan ehtiyojlari qondirilib,
axborotlashgan jamiyatga o‘tish uchun sharoitlar yaratilmoqda. Davlat hokimiyati
organlari, yuridik va jismoniy shaxslarning axborot resurslariga ishlov berish va
foydalanuvchiga hujjatlashtirilgan axborotni taqdim etishni amalga oshiruvchi
axborot tarmoqlari va tizimlari asosida shaxslar, predmetlar, dalillar, voqealar,
hodisalar va jarayonlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish ehtiyojlari qondiriladi.
Davlatning axborotlashtirish sohasidagi siyosati axborot resurslari, axborot
texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda takomillashtirishning
zamonaviy jahon tamoyillarini inobatga olgan holda milliy axborot tizimini
yaratishga qaratilgan.
O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish va ma’lumotlar uzatish
sohasida qonunga xilof harakatlar sodir etganlik uchun javobgarlik kuchaytirilganligi
munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish
va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida” 2007-yil 25-dekabrdagi qonuniga muvofiq,
O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi va Jinoyat kodekslariga
30
ayrim o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan. Jumladan, kodeks oltita moddadan
iborat yangi mazmundagi “Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar” deb
nomlangan XX bob bilan to‘ldirilgan. Ushbu bobda axborotlashtirish qoidalarini
buzish; kompyuter axborotidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish;
kompyuter tizimidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish uchun maxsus
vositalarni o‘tkazish maqsadini ko‘zlab tayyorlash yoxud o‘tkazish va tarqatish;
kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish; kompyuter sabotaji va zarar keltiruvchi
dasturlarni yaratish, ishlatish yoki tarqatish bo‘yicha sodir etilgan jinoyatlar uchun
jazo belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi
kodeksiga “Kompyuter tizimidan foydalanish qoidalarini buzish” nomli modda
kiritilib, unda sodir etilgan huquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlik
belgilangan.
Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasiga muvofiq ishlab chiqilgan hamda 2014-yil 5-
mayda qabul qilingan “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining
ochiqligi to‘g‘risida”gi qonun fuqarolarning axborot olishga oid konstitutsiyaviy
huquqlari kafolatlarini mustahkamladi. Shuningdek, mazkur huquqiy hujjat
axborotni, avvalo, fuqarolarning bevosita huquq va erkinliklari hamda qonuniy
manfaatlariga daxldor bo‘lgan ma’lumotlarni olish mexanizmlarini aniq belgilab
berdi.O‘zbekiston
Respublikasi
Vazirlar
Mahkamasining
2005-yil
22-
noyabrdagi”Axborotlashtirish sohasida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish
to‘g‘risida” 256-sonli qarori “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi qonun ijrosini
ta’minlash, axborotlashtirish sohasidagi me’yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish
va davlat axborot resurslarini shakllantirish, davlat organlarining axborot tizimini
barpo etish uchun shart-sharoit yaratish maqsadida qabul qilingan. Unda Davlat
axborot resurslarini shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi va Davlat organlarining axborot
tizimlarini tashkil etish tartibi to‘g‘risidagi Nizomlar tasdiqlangan hamda birinchi
Nizomning ilovasida Davlat organining rasmiy saytiga qo‘yiladigan asosiy talablar
berilgan.
Mamlakatimizda elektron biznes yo’lga qo’yish, yuritish va uni yanada
rivojlantirish buyicha qabul qilingan qonunlar jumlasiga quyidagilarni asosiylari
sifatida kiritishimiz mumkin:
Elektron tijorat to’g’risidagi qonun (2004 va 2015 yillar.)
Axborotlashtirish to’g’risidagi qonuni (2003y.)
Elektron raqamli imzo to’g’risidagi qonun (2003y.)
Elektron hujjat aylanishi to’g’risidagi qonun (2004y.)
Elektron to’lovlar to’g’risidagi qonun (2005y.)
O’zbekiston Respublikasining axborotlashtirish to’g’risidagi qonuni 2003 yilda
qabul qilingan. Ushbu qonun 23 ta moddadan iborat bo’lib, uning maqsadi
31
axborotlashtirish, axborot resurslari va axborot tizimlaridan foydalanish sohasidagi
munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi:
axborotlashtirish - yuridik va jismoniy shaxslarning axborotga bo’lgan
ehtiyojlarini qondirish uchun axborot resurslari, axborot texnologiyalari hamda
axborot
tizimlaridan
foydalangan
holda
sharoit
yaratishning
tashqiliy
ijtimoiyiqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayoni;
axborot resursi - axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot,
ma’lumotlar banki, ma’lumotlar bazasi;
axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining mulkdori - axborot
resurslariga yoki axborot tizimlariga egalik qiluvchi, ulardan foydalanuvchi va ularni
tasarruf etuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs;
axborot resurslarining yoki axborot tizimlarining egasi - qonun bilan yoki
axborot resurslarining, axborot tizimlarining mulkdori tomonidan belgilangan
huquqlar doirasida axborot resurslariga yohud axborot tizimlariga egalik qiluvchi,
ulardan foydalanuvchi va ularni tasarruf etuvchi yuridik yoki jismoniy shaxs;
axborot texnologiyasi - axborotni to’plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish va
uni tarqatish uchun foydalaniladigan jami uslublar, qurilmalar, usullar va
jarayonlar;
axborot tizimi - axborotni to’plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda
undan foydalanish imkonini beradigan, tashqiliy jihatdan tartibga solingan jami
axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalari.
Axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati axborot resurslari, axborot
texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda takomillashtirishning
zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda milliy axborot tizimini yaratishga
qaratilgan. Axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari
quyidagilardan iborat:
har kimning axborotni erkin olish va tarqatishga doir konstitutsiyaviy
huquqlarini amalga oshirish, axborot resurslaridan erkin foydalanilishini
ta’minlash;
davlat organlarining axborot tizimlari, tarmoq va hududiy axborot tizimlari,
shuningdek yuridik hamda jismoniy shaxslarning axborot tizimlari asosida
O’zbekiston Respublikasining yagona axborot makonini yaratish;
xalqaro axborot tarmoqlari va Internet jahon axborot tarmog’idan erkin
foydalanish uchun sharoit yaratish;
davlat axborot resurslarini shakllantirish, axborot tizimlarini yaratish hamda
rivojlantirish, ularning bir-biriga mosligini va o’zaro aloqada ishlashini
ta’minlash;
axborot texnologiyalarining zamonaviy vositalari ishlab chiqarilishini tashqil
32
etish;
axborot
resurslari,
xizmatlari
va
axborot
texnologiyalari
bozorini
shakllantirishga ko’maklashish;
dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarish rivojlantirilishini rag’batlantirish;
tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish, investitsiyalarni jalb etish
uchun qulay sharoit yaratish;
kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ilmiy tadqiqotlarni
rag’batlantirish.
O’zbekiston Respublikasining elektron raqamli imzo to’g’risidagi qonuni 2003
yilda qabul qilingan. Ushbu qonun 22 ta moddadan iborat bo’lib, uning maqsadi
elektron raqamli imzodan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan
iborat.
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi:
-elektron raqamli imzo - elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat axborotini
elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus o’zgartirish
natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli imzoning ochiq kaliti yordamida
elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo’qligini aniqlash va elektron raqamli imzo
yopiq kalitining egasini identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo;
elektron raqamli imzoning yopiq kaliti - elektron raqamli imzo vositalaridan
foydalangan holda xosil qilingan, faqat imzo qo’yuvchi shaxsning o’ziga ma’lum
bo’lgan va elektron hujjatda elektron raqamli imzoni yaratish uchun mo’ljallangan
belgilar ketma-ketligi;
elektron raqamli imzoning ochiq kaliti - elektron raqamli imzo vositalaridan
foydalangan holda hosil qilingan, elektron raqamli imzoning yopiq kalitiga mos
eluvchi, axborot tizimining har qanday foydalanuvchisi foydalana oladigan va
elektron hujjatdagi elektron raqamli imzoning haqiqiyligini tasdiqlash uchun
mo’ljallangan belgilar ketma-ketligi;
elektron raqamli imzoning haqiqiyligini tasdiqlash - elektron raqamli imzoning
elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasiga tegishliligi va elektron hujjatdagi
axborotda xatolik yo’qligi tekshirilgandagi ijobiy natija;
elektron hujjat - elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan
tasdiqlangan hamda elektron hujjatning uni identifikatsiya qilish imkonini beradigan
boshqa rekvizitlariga ega bo’lgan axborot.
O’zbekiston Respublikasining elektron hujjat aylanishi to’g’risidagi qonuni
2004 yilda qabul qilingan. Ushbu qonun 19 ta moddadan iborat bo’lib, uning maqsadi
elektron hujjat aylanishi sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Elektron
hujjat aylanishi sohasidagi davlat siyosati elektron hujjat aylanishi keng
qo’llanilishini ta’minlashga, elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining huquqlari va
qonuniy manfaatlarini himoya qilishga, elektron hujjatdan foydalanish standartlari,
33
normalari va qoidalarini ishlab chiqishga qaratilgan.
Ushbu qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi:
Elektron hujjat - Elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan
tasdiqlangan va elektron hujjatning uni identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan
boshqa rekvizitlariga ega bo’lgan axborot elektron hujjatdir. Elektron hujjat texnika
vositalaridan va axborot tizimlari xizmatlaridan hamda axborot texnologiyalaridan
foydalanilgan holda yaratiladi, ishlov beriladi va saqlanadi.
Elektron hujjat elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining mazkur hujjatni
idrok etish imkoniyatini inobatga olgan holda yaratilishi kerak.
Elektron hujjatning rekvizitlari - Elektron hujjatning majburiy rekvizitlari
quyidagilardan iborat:
elektron raqamli imzo;
elektron hujjatni jo’natuvchi yuridik shaxsning nomi yoki elektron hujjatni
jo’natuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi;
elektron hujjatni jo’natuvchining pochta va elektron manzili;
hujjat yaratilgan sana.
Qonun hujjatlarida yoki elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarining kelishuvi
bilan elektron hujjatning boshqa rekvizitlari ham belgilanishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasining elektron tijorat to’g’risidagi qonuni 2004 yilda
qabul qilingan. Ushbu qonun 14 ta moddadan iborat bo’lib, uning maqsadi elektron
tijorat sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Ushbu qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi:
Elektron tijorat - Axborot tizimlaridan foydalangan holda amalga oshiriladigan,
tovarlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatishga doir
tadbirkorlik faoliyati elektron tijoratdir.
Elektron tijorat ishtirokchilari - Elektron tijoratni amalga oshiruvchi yuridik va
jismoniy shaxslar, shuningdek tegishli tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning)
xaridorlari bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslar elektron tijorat ishtirokchilaridir.
Elektron tijoratda axborot vositachilari ham ishtirok etishlari mumkin. Elektron hujjat
aylanishi bilan bog’liq xizmatlar ko’rsatuvchi yuridik va jismoniy shaxslar axborot
vositachilaridir.
O’zbekiston Respublikasining elektron to’lovlar to’g’risidagi qonuni 2005
yilda qabul qilingan. Ushbu qonun 23 ta moddadan iborat bo’lib, uning maqsadi
elektron to’lovlar sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Ushbu qonunda qo’llaniladigan asosiy tushunchalar:
Elektron to’lov - Texnika vositalaridan, axborot texnologiyalaridan va axborot
tizimlari xizmatlaridan foydalangan holda elektron to’lov hujjatlari vositasida naqd
pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish elektron to’lovdir. Elektron
to’lov to’lov tizimining sub’ektlari o’rtasida tuzilgan shartnomalar asosida to’lov
34
tizimining belgilangan qoidalariga muvofiq amalga oshiriladi.
To’lov tizimi va uning turlari - Elektron to’lovlar amalga oshirilayotganda
to’lov tizimining sub’ektlari o’rtasida yuzaga keladigan munosabatlar majmui to’lov
tizimidir. To’lov tizimining turlariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
banklararo to’lov tizimi;
bankning ichki to’lov tizimi;
chakana to’lovlar tizilaridan iborat.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari.
Telekommunikatsiyalar sohasida boshqaruvni takomillashtirishga doir
chora-tadbirlar to’g’risida (2000 y.)
Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish to’g’risida (2002 y.)
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirishga oid
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida (2005 y.)
O’zbekiston Respublikasining jamoat ta’lim axborot tarmog’ini tashqil
etish to’g’risida (2005 y.)
Respublika aholisini axborot-kutubxona bilan ta’minlashni tashqil etish
to’g’risida (2006 y.)
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
mahkamasining qarorlari va sohaga oid me’yoriy hujjatlari
Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida (2002 y.)
Axborotlashtirish sohasida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish
to’g’risida (2005 y.)
Davlat va xo’jalik boshqaruvi, Mahalliy davlat hokimiyati organlarining
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda yuridik va
jismoniy shaxslar bilan o’zaro aloqadorligini yanada takomillashtirish
choratadbirlari to’g’risida (2007 y.)
Internet tarmog’ida O’zbekiston Respublikasining Hukumat portalini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida (2007 y.)
Internet tarmog’ida O’zbekiston Respublikasining Hukumat portaliga
axborotlarni taqdim etish va joylashtirish tartibi to’g’risida (2009 y.)
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, zamonaviy global Internet tizimi bir vaqtning
o`zida ham ommaviy axborot vositasi hamda electron-kommunikatsiya (elektron
pochta, chatlar, ijtimoiy tarmoq, xizmatga oid kommunikatsiya dasturlari, Internet-
telefon-faks, tele-videokonferensiyalar) vositasidir. Internet global tarmog’i axborot
zamonaviy virtual kompyuter tarmoqlarini yaratish imkonini beradi, shu bilan birga,
Internet faqatgina kommunikatsiya vositasi bo`libgina qolmasdan, u haqiqiy vaqt
35
rejimida muloqot qilishga imkoniyat beradigan, audio va video ma`lumotlarni
almashish orqali elektron ma’lumotlarni shakllantiradigan, sotuvchi va xaridor
o`rtasidagi o’zaro muloqotni tashqillashtiruvchi interfaol muhit ham yaratadi.
Axborot-kommunikatsion
texnologiyalari
sohasidagi
yutuqlar
biznes
boshqaruvining samarali va tezkor bo`lishini ta`minladi, internetda jadal iqtisodiy
faoliyat yuritish uchun o’ziga hos bo’lgan muhit shakllantirdi. Bundan tashqari,
biznesning “virtual elektron biznes” deb atalgan yangi shakllari paydo bo`ldi,
uning xususiy ko’rinishi “elektron tijorat” deb nomlandi. Virtual elektron biznesni
ma`lumot yetkazib berish, reklama, elektron kazino, katalog (narsalarning ma`lum
tartibda tuzilgan ro`yxati)va do`konlarga ajratish mumkin. Elektron biznesning afzal
tomonlari – tannarxining ancha pastligi va sutkasiga 24 soat, haftasiga 7 run tinimsiz
ishlash imkoniyatiga ega bo`lishida yaqqol namoyon bo`ladi. Internetdagi alohida
faoliyat turi provayderlar faoliyati hisoblanib, u telekommunikatsiya xizmatlarini
tashqillashtirishni nazarda tutadi. Hozirgi davrda tovar, xizmatlar va ular haqida
ma`lumotlarni qidirib topish, elektron kazino, katalog va do`konlarga kirish, bir
nechta variantni tanlash imkoniyatlarining mavjudligi kishilar kundalik hayotida
odatiy holga aylanib bormoqda va bu ularga qulayliklartug‘dirmoqda.Global
tizimdagi vositachilar haqida esa quyidagilarni aytishimiz mumkin. Bir tomondan,
internet bir-biridan o`zaro kam xabardor bo`lgan sotuvchi va xaridorlardan foydalana
olgan vositachilardan xalos bo`lishga ko`mak bergan bo`lsa, ikkinchi tomondan,
axborot revolyusiyasi yuz bergan davrda ma`lumotlarning juda ko`pligi ularni qayta
ishlash va tahlil qilishda bir qancha muammolar paydo bo`lishiga olib keldi. Shuning
uchun ham vositachilarning o`rni nafaqat axborotni topish, balki ularni sifatli qayta
ishlashda ham katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Axborot-kommunikatsion saytlar va
elektron birjalarni savdo qilish bo`yicha hamkorlarni topishda yordam beruvchi
vositachilar deb hisoblash mumkin. Biroq bular vositachilikning passiv shakllari
hisoblanadi, chunki iste’molchi-foydalanuvchi faqatgina axborot zahirasidan
foydalanadi. Vositachilar mijozlarni ularning o`zlari qidirishlari va qayta ishlashlari
qiyin bo`lgan ma`lumotlar bilan yetarlicha ta`minlab, ish yuzasidan bo`ladigan
uchrashuvlarni tashqillashtirish, ularni o`tkazish, bozorni shakllantirishga yaqindan
yordam beradilar.
Vositachilar mijozlarning haqiqiy ehtiyojlarini aniqlaydilar, kelgusidagi
kelishuvlar haqida ma`lumotlar beradilar, hamkor tomonlar orsidagi o’zaro aloqani
ta`minlab, kelishuvlarni tashqillashtirish bo`yicha tegishli operatsiyalarini bajaradilar.
Savdo tranzaksiyalari qiymatining past darajada bo`lishi global axborot tarmog‘i –
Internet qamrab olgan butun dunyo vositachilik bozorining keskin kengayishiga olib
keladi.
Zamonaviy
axborot-kommunikatsion
vositachilari,
misol
uchun,
buyurtmachilarga mo’ljallangan kataloglar yaratish, interfaol operatsiyali kichik
bozorlarni tashqil etish, axborot tizimlari reytinglarini tuzish va interaktiv Web-aloqa
36
vositalaridagi reklama samaradorligini baholash bilan shug‘ullanishlari mumkin.
Elektron biznes xizmatlariga bo`lgan ommaviy talab electron busines inkubatorlari
paydo bo`lishiga olib keldi, ular nafaqat o`zlarining serverlarida joy ajratishni, balki
savdo bo`g‘inini tashqillashtirishni qo`llab-quvvatlanishini ham taklif etdilar. Bepul
servisli
Freemarchent
inkubatori
reklamalarni
ijaraga
olingan
saytlarga
joylashtirishga ruxsat beradi va namoyish etishni tashqillashtirishga ko`maklashadi,
bunda
tizim
ichidagi
virtual
do`konlar
orasidan
bannerlar
almashinuvi
rag‘batlantiriladi, reklamadan olingan daromadlarning yarmi esa virtual do`konlar
egasi hisobiga o`tkaziladi. AQShda istiqomat qiluvchi istagan kishi birinchi milliy
virtual bank (CompuBank)da hisob raqami ochib, o`z savdo hisob varag‘idan
foydalanishi mumkin. Ushbu bank Freemerchantning hamkori hisoblanadi, bu esa
to`lov va xaridlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Freemerchant funksiyalari yetakchi qidiruv tarmoqlarida avtomatik ravishda
ro`yxatdan o`tish, elektron pochta orqali axborot byulletenlari, tovar kataloglari
yuborilishini ta`minlaydi. eBay auksionlariga eBay Export va eBay Push
funksiyalarini bajarish orqali tovarlarni olib chiqish ham mumkin bo`ladi. eCongo
inkubatori, o`z biznes-inkubatorlarini mustaqil ravishda tashqillashtirishni istaganlar
uchun Free Commerce Builder paketini taklif qiladi va bundan tashqari, 1000 tagacha
foydalanuvchilarni saytda to`lovsiz qo`llab-quvvatlanishiga ruxsat beradi. Ko`pchilik
hollarda internet – kompaniyalari faoliyati natijasida to`plangan va qayta ishlangan
ma`lumotlardan dasturiy resurslardan yangi axborot mahsulotlari va texnologiyalari
yaratilishida boshlang‘ich mahsulot sifatida foydalanish mumkin bo`ladi. Bu
ma`lumot elektron e’lonlar doskasida joylashtirilishi, yaratiladigan sayt, yangi
kataloglar tarkibiga kiritilishi mumkin.
Bunda to`plangan ma`lumotlardan faqatgina axborot shaklida foydalanilish
zarur deb qaralmaydi. Ularni masalan, qandaydir electron kitob shaklida nashr qilish
va to`plangan ushbu ma`lumot asosida yangi texnologik tizim yaratilishida ham
foydalanish mumkin bo`ladi. Internet kompaniyalari tomonidan yangi biznes
yo’nalishi vujudga kelishining boshqacha imkoniyatlari ham mavjud:
saytda yaratilgan ma’lumotlarning axborotlashgan tuzilmasi asosida jug’rofiy
jihatdan turli joylarda joylashgan virtual ishlab chiqaruvchilar jamoasini yaratish;
axborotlarning kerakli hajmi to`planganda jarayonlar o`rtasida statistik
jihatdan bog‘liqliklarni topish imkoniyatining paydo bo`lishi;
uzoq muddat davomida to`plangan va qayta ishlangan ma`lumotlar asosida
o`quv yoki ekspert dasturining yaratilishi;
keng ko`lamli axborotlashgan tarmoqning yaratilishi “bosqichma- bosqich
tijorat”ni amalga oshirishga imkoniyat beradi. Bunda buyurtmachi-foydalanuvchi
o`zining individual buyurtmasi bajarilishini kuzata olish, uning vaqt va makonda
lokallashuvini ta`minlash kabi imkoniyatlarga ega bo`ladi. Elektron biznesning yana
37
bir diqqatga sazovor bo’lgan jihatini, ya`ni offshor doiradagi faoliyat va uning bilan
electron biznes o`rtasidagi o`xshashlikni ko’rsatish lozim.
Ushbu ikki faoliyat turlarining umumiy qirralarini keltirib o`tamiz: ofis,
shaxsiy hisob raqamidan ma`lum bir masofadan turib foydalana olish imkoniyati;
biznesning shaffofsizligi va fiskal nazoratning sustligi; tranzaksiyalarni amalga
oshirishda noananaviy vositalardan va zamonaviy axborot texnologiyalaridan
foydalanishi, ya`ni bundadavlatlararo biznes yaratilishida ofis, ishlab chiqarish, bank,
tovar yoki xizmatlar sotuvi Internet orqali butun dunyo bo`yicha taqsimlangandir.
Elektron biznes jarayonini amalga oshiradigan internet kompaniyalar asosan offshor
rejimida
ishlaydilar,
davlatning
fiskal
nazoratidagi
tushunmovchiliklar,
operatsiyalarning taqsimlanishi va vaziyatning noaniqligi ko`pgina ish tartiblarini
chetlab o`tishga va soliq yukini biroz pasaytirishga imkon beradi. Masalaga boshqa
tomondan yondoshganda, barcha offshor firmalar tranzaksiyalarni kamaytirish,
operatsiyalarni amalga oshirish, “virtual idoralar” tashqil etish hisobiga vakillik
xarajatlarini kamaytirish uchun internetdan faol foydalanadilar. Aytish lozimki,
offshor kompaniyalar ko`pchilik hollarda internet makoniga jadallik bilan kirib
bormoqda. Bunga eng asosiy sabab, bozor kon’yunkturasi yaxshilanayotgan
dunyoning barcha nuqtalariga biznesni tezkor ravishda amalga oshirish, ta`sir
ko’rsaish mintaqasini imkoniuat darajasida kengaytirish, mijozlar sonini ancha
miqdorga ko`paytirishdan iboratdir. Bu muammo bilan uzviy bog’liq bo’lgan
resurslarga masofadan turib kirishning afzalliklarini ko`rib o`tamiz. Offshor
kompaniyalar va Internet elektron biznes tajribasi shuni ko`rsatadiki, tizimlardan
masofadan turib foydalanish ma`lum xavfsizlik va mobillilikni ta`minlaydi. Agar
barcha operatsiyalarni aloqa vositalari orqali amalga oshirishning imkoni bo`lsa va bu
vositalar tranzaksiyalari qo`llabquvvatlansa, u holda agentlar va hamkorlarning
joylashgan o`rni ahamiyatga ega bo`lmaydi. Bunday firma vakillarining ixtiyoriy va
ko`pincha noaniq xattiharakatlari davlat soliq-byudjet organlarini ularning tartib va
turli operatsiyalari, hisob varaqalari yo`llarini to`sib qo`yishlarini qiyinlashtiradi.
Mobillik ham o`z navbatida, axborot tarmoqlariga kirish mumkin bo`lgan dunyoning
istalgan nuqtasidan foydalanish imkoniyatini yaratib beradi. Mahaliy kompaniyalar
uchun internet to`lovlarini turli to`lov tizimlarining raqamli naqd pullarini qo`llab,
offshor kompaniyalarning hisob varaqalari orqali o`tkazishi nisbatan xavfsiz
hisoblanadi.Xuddi shuning uchun ham ko`pgina mahalliy ishbilarmonlar Amerika
yoki Angliya banklarida SET (SET Secure Electronic Transaction) protokoli
qo`llabquvvatlashi shart bo`lgan va birorta Internet to`lov tizimi bilan bitim bo`yicha
kelishilgan hisob varaqalariga ega emaslar. SET protokoli kredit kartalari bilan
amalga oshiriladigan operatsiyalarni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Ushbu
protokol Visa, MasterCard, Microsoft va Netscape tomonidan hamkorlikda ishlab
chiqilgan. Bu protokol yordamida to`lov bitimlari xavfsizlikka bo`lgan talab
38
darajasini ta`minlash imkonini beradi. Shunday qilib, barcha operatsiyalar bitimlar
maxfiyligini oshirish maqsadida kriptografik shifrlangan shaklda tayyorlangan
protokol orqali amalga oshiriladi. Bunda avvaldan mavjud bo`lgan va hozir ham
saqlanib
qolgan
kata
bir
muammo
–
bu
teskari
aloqani
http://www.offexp.east.ru/tashqillashtirish, ya`ni bunda nafaqat boshqaruvchilarga
faks, teleks, elektron pochtalarni jo`natish, balki ularning o`zlaridan ham javob,
xabar, hisob raqamining so`rovi kabilarini maxfiylikni saqlagan holda qaytarish
masalasi muhimdir.
Axborot-kommunikatsion tizimlardagi huquqiy tartibga solish muammolari
bo’yicha esa quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin. Jahonda miqyosida internet
tarmog‘iga kirishni tartibga soluvchi va uni boshqaruvchi maxsus tashqilot mavjud
emas, ammo ba’zi mamlakatlarning hukumatlari vaqti-vaqti bilan global
axborotlashgan makonni nazorat qilishga harakat qiladilar va bunga qandaydir
ma’noda erishadilar ham. Ammo bunday urinishlarning natijalari absolyut
nazoratning samarasizligini isbotlamoqda. Lekin Internet qoidalarini buzuvchilar
mamlakat miqyosida to`la ravishda javobgarlikka tortilishlari ham mumkin.
Ma`lumki, Internetdan tashqarida amalga oshirilgan qoida buzarliklar,
Internetda ham qoida buzarliklar deb hisoblanadi. Qandaydir mahsulot yoki xizmatni
reklama qilish chog‘ida unga doir tasdiqlovchi dalil va isbotlarni ta`minlab qo`yish
lozim deb hisoblanadi, aks holda, ba`zi mamlakatlarda u “asoslanmagan e’lon” deb
nomlanadi va bu qonunbuzarlik hisoblanadi. Bir qancha mamlakatlarda bu turdagi
qoida buzarliklar bilan pochta orqali buyurtma oluvchilarning shikoyatlari ko`rib
chiqilganda duch kelingan, shuning uchun jazo choralari qo`llash uchun qonuniy
asoslar ishlab chiqilgan. Bir qancha mamlakatlarning qonunchiligida esa axborotdan
ruxsat etilmagan holda foydalanish, uni o`g‘irlash, hukumat, jamoat tashqilotlari,
kompaniyalar kompterlardagi ma`lumotlarni o`chirish va o`zgartirish to`g‘risida bir
qator qonunlar qabul qilingan. Bundan tashqari, ruxsat berilmagan sharoitda
kompaniya, tashqilot va alohida shaxslarga zarar keltiriladigan bo`lsa, ularning
axborot tizimiga kirish ham qonunga hilof hisoblanadi. Insonlarning shaxsiy
hayotlariga aralashish va uni buzishga tegishi bo`lgan barcha harakatlar qonunga
qarshi harakat deb qabul qilinadi. Audio, videomateriallar, dasturiy ta`minotlar,
ma`lumotlar bazasi va bilimlar huquqini himoya qilish Internetda samarali biznes
yuritishni ta`minlaydi. Mazkur huquqlar kerakli tarzda rasmiylashtirilishi uchun
intellektual mulk obyektlari real, obyektiv bo`lishi va shunga mos ravishda ro`yxatga
olinishi kerak. Elektron kelishuvlar va tranzaksiyalar standartlashtirilgan “Elektron
ma`lumot almashinuvi” yoki EDI deb nomlanadi. Ko`pchilik xollarda, bu kabi
standartlashtirilgan hujjatlar majburiy hisoblanmaydi va ko`pincha qonun tomonidan
tan olinmaydi. Biroq agar tomonlar qarshilik bildirmasa, bu kabi shartnoma va
kelishuvlar qo`llanilishi mumkin, shu bilan birga, shartnomada qaysi qonunchilikdagi
39
me’yoriy-huquqiy hujjatlarga asoslanib, ish tartibi amalga oshirilishi ko`rsatilgan
bo`lishi kerak. Rlektron biznes amaliyoti shuni taqozo qiladiki, elektron shaklda
amalga oshirilgan shartnomalar, uning matnlari elektron (raqamli) imzo bilan
tasdiqlangan bo`lsa, bunday elektron ko`rinishdagi hujjat yozma hujjat hisoblanadi.
Chunki elektron (raqamli) imzo bo`lmasa, tomonlarning roziligisiz o`zgartirishlar
kiritilishi mumkin. Elektron imzo hujjatning avvalgi holati saqlanishini ta`minlaydi.
Hozirda qator mamlakatlarda to`lovlarni elektron tartibda (onlayn) o`tkazishning
(tranzaksiyalar) tizimi, qoidalari va elektron imzo to`g‘risida qonunlar qabul qilingan.
Ba`zi mamlakatlarda ma`lumotlarni elektron (onlayn) o`tkazishning turli shakllari va
bitimlarni elektron shaklda rasmiylashtirishning usullari to`g‘risida qonuniy hujjatlar
mavjud. Turli xildagi mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi
chakana firmalar dasturiy ta`minot, audio va videomateriallar, kompyuter o`yinlari va
boshqa mahsulotlarni elektron shaklda taklif etganda, unga o`sha materialdan
foydalanish huquqini beruvchi lisenziyani qo`shib taqdim etadilar. Ko’pchilik
xollarda, bu lisenziya kirish kodi yoki boshqa shaklda mahsulotning o`rami ichida
joylashtiriladi. Ushbu foydalanish huquqini topshirish usuli kelishuvning shartnoma
shakli hisoblanadi. Ba`zi mamlakatlarda, electron biznesni amalga oshiruvchi
internet-kompaniyalar faoliyatini soliqqa tortish muammosi mavjud. Internetdagi
elektron biznesni ma`lum bir mamlakatda soliqqa tortishga majbur etish Internet
kompaniyalarning o`z joylarini o`zgartirishlariga, ya`ni ularni boshqa mamlakatga
ko`chib, ro`yxatdan o`tishlariga olib keladi.
Internet kompaniyalar uchun bazaviy mamlakatni o`zgartirishining asosiy
sabablaridan yana biri boshqa mamlakatda internet resurslarga kirishni
tashqillashtirishning nisbatan oson va arzon bo`lishi hisoblanadi, ammo bu o`z
navbatida, Internet-kompaniya chiqib ketgan hudud hokimiyatining salbiy
munosabatini keltirib chiqarishi mumkin.
Axborot-kommunikatsion texnologiyalar va internet tizimiga asoslangan
iqtisodiyotda reinjiniring muammosi quyidagicha talqin qilish mumkin. Ma`lumki,
menejment faqatgina yaratilgan ishlab chiqarish tuzilmasini mahsulotlarni yetkazib
berish, sotish, xodimlarni to`g‘ridan-to`g‘ri tezkor boshqarishdan iborat bo`lmay,
balki biznes-jarayon to`plamining barchamexanizmlarini uzluksiz qayta tashqil
etishni va ko`zda tutilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishini nazorat qilib
boshqarishni ham o`z ichiga oladi. Biror bri bozorda mustahkam o`rin egallashga
intilgan
tashqilot
va
kompaniyalar
kelgusida
bajarilishi
lozim
bo`lgan
biznesjarayonlarni rejalashtirishlari, o`rta va uzoq istiqbolga mo`ljallangan ko`plab
loyihalarni rivojlantirishlari kerak bo`ladi. Axborot-kommunikatsion texnologiyalari,
bir tomondan, boshqarish jarayonini, rejalashtirish va bashoratni osonlashtiradi,
ammo shu bilan birga, yuqori malakali kadrlar bo`lishini talab etadi. Shuning uchun
ham internet kompaniyada yuqori texnologik darajaga ega bo`lgan malakali kadrlarni
40
tayyorlashga alohida e’tibor qaratiladi. Kompaniyada xodimlarni o`qitib, ularda
ma`lum bir malaka, ko`nikmalar hosil qilish murakkab jarayon, chunki yangi ishga
olingan ishchilar tajriba to`plagunga qadar ancha mablag’‘ va vaqt sarflanadi, ular
biznesni yangi muhitda o`rganishlari va unga ko`nikishlari kerak bo`ladi. Bozordagi
kichik biznes ishtirokchilarini o’zaro bog‘laydigan, ularni yagona strategiya va o`zaro
yordamini ta`minlovchi loyihalar kelajakda istiqbolga ega deb hisoblanadi va bunday
holatda, moliyaviy jihatdan tez o`zgarib turadigan bozorda minimal risklar bilan
raqobatga kirishish imkoniyatlari paydo bo`ladi. Axborot-kommunikatsion
texnologiyalari va tarmoq infratuzilmasi bu kabi bog‘lanishni dasturiy-texnik jihatdan
ta`minlab beradi. Masalan, yagona to`lov tizimini, xuquqiy yordam va bir brokerlik
vazifalarini bajaruvchi mayda ijrochi firmalar, registratorlar va servis markazlarining
yaratilishi orqali bunga erishish mumkin bo`ladi. Kishilar vaqt o`tishi bilan electron
biznesga o`rganib boqmoqdalar.
Oldingi davrlarda katta shov-shuvlarga sabab bo`lgan elektron biznes tizimlari
endilikda aql-idrokka asoslanib, hisob-kitobli bo`lib qolmoqda va unda paydo
bo`lgan muammolarni Internet-bozor ishtirokchilari o’zlari mustaqil hal etishlari
kerak bo`ladi. Internet-savdoga o`rgangan foydalanuvchilar Internetdo`kon saytlariga
kirib pastroq narxdagi tovarlarni izlaydilar. Undagi sotuvchilar ko’proq xaridorlarni
jalb qilish maqsadida narxlarni kamaytirishga intiladilar. Ammo sotuvchilarning
xozirgi narxlari xaridorlarni qoniqtirmasa, ular raqobatchilarga murojaat qiladilar.
Xaridorlarning bu kabi xatti-harakatini hisobga olgan maxsus shopping-robotlar
saytlari paydo bo`la boshlagan va ular narx va chegirmalar haqida muttasil
ma`lumotlar yetkazib turadilar. Ushbu bo’limga xulosa qilib aytganda, yangi
kompaniyalar,
yangi
Internet-inkubatorlari
uchun
muhit
yarata
oladigan
investorlarning paydo bo`lishi kadrlar va resurslarning bir yerga to`planishi hisobiga
electron biznes internet-loyihalarning to`loqonli tijorat yo’nalishidagi virtual internet-
kompaniyalarga aylanishiga imkon beradi deb aytishimiz mumkin.
| 