Kengash raisi
I. Qo’ziev
O’quv-uslubiy bo’lim boshlig’i
T.M.Baymuradov
Fanning O’quv-uslubiy majmuasi Toshkent moliya instituti Kengashida ko’rib
chiqilgan va tavsiya qilingan (2019 yil “__” ___dagi “__”-sonli bayonnoma)
4
MUNDARIJA
I. O’QUV MATERIALLARI 5
1. Ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari 6
2. Amaliy mashg’ulotlar bo’yicha o’quv materiallari 168
II. MUSTAQIL TA’LIM MASHG’ULOTLARI 205
III. O’QUV PORTFOLIO 212
IV. GLOSSARIY 223
V. ILOVALAR 228
1. Fan dasturi 229
2. Ishchi fan dasturi 249
3. Tarqatma materiallar (keyslar,amaliy topshiriqlar, ishlanmalar) 273
4. Testlar 288
5. Baholash mezoni bo’yicha uslubiy ko’rsatma 304
6. O’quv-uslubiy majmuaning elektron variant
5
I. O’QUV
MATERIALLARI
6
MA’RUZALAR
MATNI
7
1-MAVZU. “ELEKTRON TIJORAT” FANIGA KIRISH
REJA:
1.Elektron tijorat tarixi va rivojlanish tendentsiyasiyalari
2.Raqamli texnologiyalar va ularni elektron tijorat tizimida tutgan o’rni
3.Elektron tijorat tizimidan foydalanishning afzallik va kamchiliklari
Tayanch so’zlar: Arpanet(Advanced Research Projects Agency Network),
tarmoqlar tarmog’I, elektron biznes (e-business), elektron tijorat (e-commerce) va
elektron marketing (e-marketing) , novator, internet-biznes , elektron biznes.
Elektron tijorat (savdo) rivojlanish tarixi 1960 yil oxirida AQSH Xavfsizlik
vazirligi xarbiy bo’limning ARPANET (Advanced Research Projects Agency
Network) nomli kompyuterlar tarmog’ini yaratishidan boshlangan. Bunday
tarmoqning foydaliligini tez orada anglagan universitet va kolledj olimlari ma‘lumot
almashinuvi uchun o’xshash tarmoq yaratdilar. Sekin-sekin o’zaro bog’langan
yangidan-yangi lokal tarmoqlar paydo bo’la boshladi. Shunday qilib, XX asrning 80
yil oxirlariga kelib, Internet deganda xalqaro "tarmoqlar tarmog’i" tushunila
boshlandi. Internet rivojlanishi davomida individual va korporativ foydalanuvchilar
elektron aloqalari shakllandi. Bu esa axborotni ancha qiymatga ega va topish ancha
oson bo’lgan yangi elektron sohaning yaratilishiga asos bo’lgan. Internet bunday
yangi iqtisodiyot ko’rinishi paydo bo’lishining ham sababi, ham natijasi, fundamental
texnologik va iqtisodiy o’zgarishlar mahsuli hamda uning muhiti va bozor
hisoblanadi. Bularning hammasi iqtisodiyotda sezilarli o’zgarishlarni keltirib
chiqardi. Biznes yuritishning asosiy munosabatlari va modellari o’zgardi: - to ishlab
chiqaruvchi hokimiyatidan, dallolning keyin - iste‘molchining etakchi roligacha; - to
ommaviy ishlab chiqarishdan buyurtmaga ishlab chiqarishgacha; - to material
resurslar va aktivlar muhimligidan axborot, bilim, salohiyat muhimligigacha. O’tgan
asrning oxirlarida internetdagi savdo jarayonining yangi atamalari paydo bo’ldi: ular
- elektron biznes (e-business), electron banner, elektron reklama, elektron tijorat (e-
commerce), electron sotuv, e-click, va elektron marketing (emarketing) va boshqalar.
Shuni aytish kerakki, axborot-kommunikatsion texnologiyalari biznesni tashqil etish
va yurishda ilgari zamonlar hech qachon bunday muhim ahamiyat kasb etmagan.
Axborot-kommunikatsion texnologiyalari ahamiyatining bunday oshib borishi barcha
faoliyat turlariga, shu jumladan kichik biznas va tadbirkorlikka ham katta ta’sir
ko’rsatdi. Dunyodagi barcha rivojlangan mamlakatlar Internetdan foydalanish va
elektron biznes rivojlanishida katta sakrashni amalga oshirdilar. Bu sohaga mansub
ba’zi analitiklar elektron tijorat rivojlanishining ancha keyingi bosqichlarida
qo’shilgan mamlakat va kompaniyalar boshqalarning xatolaridan foydalanish, soha
rivojlanishi tendentsiyalarini ko’rish borasida yutadi deb hisoblaydilar. Elekron
8
biznes rivojlanishining mufassal suvratini yaratish uchun uning rivojlanish
qonunlarini tushunish, elektron va an’anaviy marketing tizimlarini o’zaro solishtirish
va elektron tijorat, elektron marketingni qo’llash bo’yicha qaror qabul qilishda
alohida diqqat-e’tiborni qaratish kerak bo’lgan savollarni aniqlash kerak. Elektron
bozordagi e-marketing xususiyatlarini tavsiflashdan oldin shu davrgacha shakllangan
elektron tijorat asosiytushunchalarini aniqlashtirib olish zarur bo’ladi. Axborot-
kommunikatsiya
tizimlari
samaradorligini
oshirish
va
internet
tarmoq
texnologiyalarining mukammallashtirilishi yangi iqtisodiy faoliyat turi - elektron
tijoratning jadal shakllanishiga olib keldi. Elektron biznes - tijoratning o’ziga xos
electron turi bo’lib, ushu soha uchun mos bo’lgan axborot tizimlarini yaratish va uni
electron savdo hamda mahsulotlar va xizmatlarni taqsimlash jarayonlariga optimal
ravishdatadbiq qilish orqali amalga oshiriladi. Zamonaviy elektron tijorat asoslarini
mantiqan ko’rib chiqish o’rganilayotgan fan, ya’ni AKT sohasi uchun bazaviy kalit
tushunchalar va ularga bo’lgan ta’riflarni shakllantirish nuqtai-nazaridan maqsadga
muvofiq hisoblanadi. Xozirgi davrda ishlatilayotgan tushunchalarga ta’rif va kalit
iboralar ular mualliflarining mutaxassis tayyorgarligi va orttirilgan tajribasiga mos
kelib, iqtisod sohasidagi jarayonlarni qismangina qamrab oladi va bir qancha
fundamental nuqtai-nazarlarni o’zida aks ettiradi. Masalan, AKT sohasida mashhur
bo’lgan IBM kompaniyasi mutaxassislarining fikriga ko’ra "Elektron biznes -bu
asosiy biznes jarayonlarni Internet texnologiyalar orqali amalga oshirish" dir.
Internet biznesi entsiklopediyasining ta’rifiga ko’ra esa u foyda olish
maqsadida ichki va tashqi aloqalarni amalga oshirish uchun global axborot
tarmoqlarining imkoniyatlaridan foydalanadigan har qanday biznesga oid faoliyatidir.
Bu tushuntirish va aniqlovlar Internet tarmog’ining rivojlanishi va amaliy qo’llanishi
nuqtai-nazaridangina moliya-iqtisod sohasida yuz bergan jarayonlarni aks ettiradi,
albatta. Ammo shak-shubhasizki, milliy, shaxsiy va korporativ axborot-
kommunikatsion tarmoqlarining yagona Internet tarmog’iga birlashishi elektron
tijorat rivojlanishi va uning yanada mustahkamlanishi jarayonlariga sezilarli ta’sir
ko’rsatdi. Biroq ma’lum doiradagi iqtisodiy-texnik muammolarni hal qilish uchun
Internet tarmog’i tomonidan taklif qilinadigan usullar majmuasi sifatida elektron
tijorat muammolarini umumiy yoki elektron marketing bilan bog’liq muammolarning
qisman ko’rib chiqilishini maqsadga muvofiq deb bo’lmaydi. Chunki axborot-
kommunikativ tizimning maxsus texnik xususiyatlari iqtisodiy jarayonlarning
ob’ektiv tasvirini aniqlab berishga imkon bermaydi. Jahon global tarmog’i
iqtisodiyoti xususiyatlarini tahlil qilish va tashkilot, korxonalarning elektron tijorat
sohasidagi tajribasini o’rganish bilan yangi kategoriyalar va tushunchalarning o’zaro
ta’siri hamda ularning o’zaro bo’ysunish darajasini aks ettiruvchi modellarni tuzish
va bugungi kun talablariga mos keladigan ta’riflarni shakllantirish mumkin. Model
asosida u yoki bu tijorat faoliyati shakliga mos tijoriy jarayonlar qatorida biznes,
9
tijorat, savdo, marketing turadi. Bunda elektron biznesni amaliyotda qo’llanishining
to’rt asosiy bosqichi -marketing, ishlab chiqarish, savdo, to’lovlar jarayonlari nazarda
tutiladi. Axborot, kommunikatsiya texnologiyalari va tizimlarini qo’llash darajasi
chegara (o’lchov) bo’lib, u bo’yicha biznes (tijorat, savdo)ni elektron deb hisoblasa
bo’ladi. Ammo bugungi kunda electron tijorat jarayonlarning anchagina qismi
zamonaviy innovatsion texnologiyalarni ishlatmasdan turib amalga oshirilmoqda. Bu
xolat esa "tijorat" va "elektron tijorat" tushunchalarini mustaqil kategoriyalar sifatida
ajratishga imkon beradi, ammo ular orasidagi prinsipial farq asta-sekin yo’qolib
bormoqda. Ko’p holatlarda an’anaviy marketing faoliyati - tijorat tahlili (BI -
Business Intelligence), iste’molchilar bilan aloqalarni boshqarish (CRM - Customer
Relations Management), ta’minot zanjiralari boshqaruvi (SCM - Supply hain
Management), bilimlarni boshqarish (KM - Knowledge Management) axborot
texnologiya vositalari orqali amalga oshiriladi. Oldingi davrda asosiy masala ishlab
chiqarilayotgan mahsulot sifatini ko’tarish bo’lgan. Buning uchun tashqilot ichki
samaradorligini belgilab beruvchi zamonaviy usullar va texnologiyalar ishlab
chiqilgan hamda hayotga tadbiq etilgan. Ularga korporativ rejalashtirish axborot
tizimlari ERP (Enterprise Resource Planning) - tashqilot resurslarini rejalashtirish
muammosini hal qilgan. Xozirgi paytda esa mahsulot yoki xizmat nafaqat arzon va
sifatli bo’lishi, balki xaridorning o’ziga xos individual talablariga ham mos kelishi
lozim. Bu muammoni hal qilishda birinchi o’rinda yagona axborot fazosini
tashqillashtirishning vositasi sifatida Internet global tizimi namoyon bo’ladi.
Internet tarmog’i ishlab chiqaruvchilarga ko’p sonli iste’molchilar va ularning
har xil talablarini qondirish imkoniyatini yaratdi hamda potentsial mijozlarga o’z
buyurtmalarini korxonani boshqarish tizimiga individual ravishda kiritishga imkon
yaratdi. Ushbu unikal holat CSRP (Customer Synchronized Resource planning) -
ya’ni, xaridor bilan o’zaro ta’sir doirasida resurslarni rejalashtirish standartiga
asoslangan boshqarish tizimi rivojlanishining yangi bosqichiga olib keldi. Demak,
elektron biznesning yangi shakli sifatida o’z tijorat jarayonlarini rivojlangan ichki va
tashqi dasturiy-texnik infrastrukturasi bilan standartlashtirilgan tuzilmali korxona va
tashqilotlar asosida shakllana boshladi.
Boshlang‘ich iqtisodiy o‘sish, yuqori texnikaviy yangilikka intilish xaridorning
katta ehtiyoji bilan bevosita bog‘liq. Elektron tijoratni yuzaga kelishi va boshlang‘ich
talab va ehtiyojni qondirilishi bilan bir vaqtda ilk noxush holatlar yuzaga kela
boshladi. Bunga asosiy sababi, xizmat ko‘rsatish sifatining mos kelmasligi hamda
infrastruktura tizimining past darajadaligi bilan bog‘liq.
O‘zaro hisob–kitob va mahsulotni yetkazib berish infrastrukturasi hanuz
yetarli darajada taraqqiy etmagan. Savdo ishtirokchilari samarali to‘lov tizimini
yaratishga e’tibor qaratib, mahsulot yetkazib beruvchiga rivojlangan omborxona va
transport tizimini taklif etdi. Yaratilayotgan har qanday imkoniyat va sharoit savdo
10
ishtirokchilari bo‘lmish mahsulot ishlab chiqrauvchi va xaridor o‘rtasida
munosabatlar o‘rnatilishi, mahsulot ishlab chiqaruvchi tadbirkorlik sub’ektlari
o‘rtasida raqobatni yuzaga keltiradi.
Elektron tijorat bozorining boshlang‘ich bosqichlarida jadal rivojlanishi
birinchi navbatda to‘lov tizimi, bank, provayder xizmati internetga kirish
imkoniyatining o‘sishi, mobil aloqa, dasturiy ta’minot va apparat (qurilma)
vositalarini yaratuvchilar, hamda o‘z mahsulot va xizmatlarini bozorga
chiqarishga talabgorlarning oshib borishi bilan bog‘liq.
Elektron
tijoratning
o‘ziga
xos
hususiyati,
ushbu
tizimda
foydalanayotgan ma’lumog almashinuv tizimi protokoli boshqa tizimdagiga
o‘xshash protokollarga mos kelmaydi.
Elektron tijorat tizimini shakllanishida har bir tashkilot yoki muassasa
o‘zining standartlarini tavsiya etib, uni tadbiq etish tarafdori bo‘ladilar. Bu
vaqtda kichik yo‘nalishga ega bo‘lgan tashkilotlar norozilik bildiradilar.
Nomuvofiqlik
elektron
tijoratni
ommaviy
va
keng
doiradagi
foydalanuvchilarga ruxsat berishni cheklaydi. Keyinchalik bu nomuvofiqlik
elektron tijorat bozori infrastrukturasining tashkil topishi bilan bartaraf etilishi
mumkin.
Elektron tijorat paydo bo’lishining boshlang’ich davri XX asr
oxirlarida tijorat shakllarining sezilarli transformatsiyasi bo’ldi. O’tgan
asrning oxirlarida iste‘molchilarni arzon mahsulot va xizmatlar bilan
ta‘minlay olgan yapon ishlab chiqaruvchilarining yutug’i bilan tugagan
ommaviy ishlab chiqarish davri sifat davriga almashdi. Bu davrda asosiy
masala ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini ko’tarish bo’lgan. Buning
uchun tashkilot ichki samaradorligini belgilab beruvchi zamonaviy usullar va
texnologiyalar ishlab chiqilgan hamda tadbiq etilgan. Ularga bos hqalaridan
tashqari korporativ axborot tizimlari sinfi eRP (Enterprise Resource Planning)
- tashkilot resurslari rejalashtirish ham qarashli. Lekin bu davr ham o’tdi,
chunki iste‘molchi mahsulotga nisbatan o’zining fikrini shakllantirdi. Endi
mahsulot nafaqat arzon va sifatli bo’lishi, balki xaridorning o’ziga xos
talablariga mos kelishi kerak. Buni amalga oshirishda birinchi o’rinda yagona
axborot fazosini tashkillashtirishning vositasi sifatida Internet namoyon
bo’ladi. Internet tarmog’i ishlab chiqaruvchilarga ko’p sonli iste‘molchilar va
ularning har xil talablari tomon yo’l ochdi hamda mijozlarga o’z
buyurtmalarini korxonani boshqarish tizimiga kiritishga imkon yaratdi. Bu
holat CSRP (Customer Synchronized Resource planning) - xaridor bilan
o’zaro ta‘sir doirasida resurslarni rejalashtirish standartiga asoslangan
boshqarish tizimi rivojlanishining yangi bosqichiga olib keldi.
11
Shunday qilib, elektron tijorat biznesning yangi shakli sifatida o’z
tijorat jarayonlarini rivojlangan ichki va tashqi texnik inf rastrukturasi bilan
standartlashtirgan tizimlashtirilgan korxona va tashkilotlar asosida shakllana
boshladi.
Tijorat
shakllarining
transformatsiyasi
tarixan
birin
ketin
rivojlangan, lekin hozirgi kunda bir vaqtning o’zida mavjud bo’lgan bozorning
uch asosiy modeli paydo bo’lishiga olib keldi. Birinchi model ishlab
chiqaruvchi bozori deyilib, unda hukmron o’rinni ishlab chiqaruvchi egallaydi
(rasm 1.1.). Aynan u, qaysi tovar, qanday hajmda, qanday narxda ishlab
chiqarish, kimga va qaerda uni taklif qilish, i ste‘molchilarga tovarning
mavjudligi va xarakteristikalari xaqida qanday xabar berishni belgilaydi.
XX asrning 90 yillar boshlarigacha ustunlikka ega bo’lgan etakchi
kompaniyalar biznes modellari kuchli material bazaga asoslangan. Bu baza
aktivlari ishlab chiqarish, taqsimlash, tovarlar sotish va xizmat ko’satish
uchun biznes xususiyatlariga bog’liq holda ishlatilgan. Bunday korxonalarning
asosiy indikatorlari ishlab chiqarish, zaxira aylanmasi, sarmoya samarasi
bo’lgan. Bunday korxonalar qo’llab-quvvatlanishi axborot texnologiyalari
tomonidan eRP(Enterprise Resource Planning) korxonalari resurslarni
rejalashtirish tizimlarini yaratish va tadbiq etish yo’li bilan amalga oshirilgan.
Rasm 4.1. Ishlab chiqaruvchiga yo’naltirilgan tijorat modeli.
Bu model farmatsevtika kompaniyalari tomonidan yaxshi yo’lga qo’yilgan.
Ular ilmiy tadqiqotlarga sarmoya ajratadilar, olingan natijalardan yangi dori -
darmon yaratish uchun ishlatadilar, potensial iste‘molchilarga ular haqida
12
xabar beradilar va ma‘lum aloqa kanallari orqali amalga oshiradilar. Yana bir
misol barchaga ma‘lum Microsoft kompaniyasidir.
Ikkinchi model dallol bozori deb atalib, ularning dominant roli bilan
belgilanadi. Ular ishlab chiqaruvchilarga qanday mahsulot, kimga va qanday
hajmda ishlab chiqarish kerakligini aytib turishga imkon beradigan
iste‘molchilar
haqidagi
barcha
ma‘lumotlarni
o’z
qo’llarida
mujassamlashtirganlar.
Bu
turdagi
kompaniyalar
logotipi
barcha
mamlakatlarda tanilgan McDonald‘s kompaniyasidir.
Rasm 4.2. Dallolga yo’naltirilgan tijorat modeli.
Axborot texnologiyalari va tizimlari rivojlanishi, tarqalishi bilan iste‘molchi
mavjud mahsulotlar va xizmatlar haqida axborot olish, eng zarurlarini tanlash imkoni
va huquqiga ega bo’lib, uning suveren (mustaqil) bo’lishiga olib keldi. U endi
dallollarga bog’liq emas va talab qilinayotgan mahsulot xarakteristikasi, komplektlash
(yig’ish) sifati, soni va hatto narxi bo’yicha ishlab chiqaruvchiga shartlarga ko’ra
ko’rsatma berishi mumkin. Iste‘molchi ishlab chiqaruvchi va dallol o’rtasida aloqa
initsiatori (tashkilotchisi) hisoblanadi. Bu esa bozorning uchinchi modeli – interaktiv
bozorning mavjudligi haqida gapirishga huquq beradi.
13
Rasm 4.3. Iste‘molchiga yo’naltirilgan tijorat modeli.
An‘anaviy tijorat modellarini qo’llovchi (ishlab chiqaruvchilarga va kanallarga
mo’ljallangan) kompaniyalar foydasi o’sishining ketma-ket qisqarishi, tijorat
jarayonlarning tezligini oshirish zarurati va ularning bozor o’zgarishlariga reaksiyasi
avval tashqi strukturalar tarmog’ining yaratilishiga olib keldi. Hozirgi kunda
―ta‘minotchi - iste‘molchi‖ zanjirining sezilarli qismi bunday strukturalarga o’tmoqda.
SHundan so’ng qo’shilgan qiymat birlashmalarining shakllanishiga olib keldi. Ularda
mahsulot markasi yoki brendining kompaniya egasi iste‘molchilarni jalb qilish va
ushlab qolish, ular bilan o’zaro aloqalarni boshqarish, tashqi alyanslar va strukturalar
bilan boshqaruvga o’zining moliyaviy va mehnat resurslarini yo’naltiradi. Bu
kompaniyalarni iste‘molchiga yo’naltirilgan tijorat modeliga kiritish mumkin.
CHunki brend – bu alohida mahsulot yoki xizmat qiymati haqidagi iste‘molchi
miyasidagi mavjud tushuncha bo’lib, u bozordagi ko’p turli mahsulotlar ichidan
aynan birini tanlashga imkon beradi. SHuni aytish lozimki, bu yangi tijorat
modelining asosi brend sarmoyasi, o’z brendiga ega kompaniyaning tijorat hamkorlari
bilan o’zaro hamkorligi bo’ldi. Ular qo’shilgan qiymat (value added chain) yaratilishi
zanjirini aks ettiradi. Bunday kompaniyalar tarmog’i qo’shilgan qiymat birlashmalari
(Value added communities) deb atala boshlandi. Ko’rib o’tilgan yo’nalishda tijorat
transformatsiyasiga sanoatning avtomobil va kompyuter kabi etakchi sohalari misol
bo’la oladi.
Elektron tijorat texnologiyasining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi bir
qator omillar mavjud.
| 