-MAVZU. ELEKTRON TIJORAT TIZIMI FAOLIYATINI

62 
kelishuvlari odatdagi bozor usulidan xaridorga qulay bo`lgan uy yoki ofisdan 
foydalanishga o`tib bormoqda. Shuning uchun ham dastur va qurilma vositalarini 
yaratuvchi, savdo va moliya tashkilotlari internetga tijorat faoliyatini olib borishga 
turli ko`rinish va usullariga e`tiborni qaratmoqda, elektron savdoda xavfsizlikni 
ta`minlash zarur. Savdo va serviz xizmati ko`rsatish korxonalari va bank bo`limlari 
to`lov vositasi sifatida kartani qabul qiluvchilar xisoblanib, karta xizmatini o`tovchi 
nuqtalari qabul qilish tizimini tashkil etadi. Elektron tijorat tizimi maxsulot etkazib 
beruvchi va xaridor o`rtasidagi savdo-sotiq munosabatlarini amalga oishrishga, 
moddiy texnik ta`minotga va mahsulotni o`tkazish masalasini echishga qaratilgan. 
Mahsulotni harakat jarayoni 6 turga bo`linadi. Egalik qiluvchi sub`ekt, yangi 
mahsulot etkazib beruvchi - distributor – diler - chakana yoki ulgurji sotuvchi-
xoridor. Bu zanjirda faqat birinchi va oxirgi sub`ekt ishtirok etadi xolos. Zanjirda 
o`zaro bog`langan juftliklarda elektron tijoratning tashkil etishning o`ziga xos 
hususiyatlari mavjud. Bu jarayonda birinchi navbatda ko`p vaqt oluvchi murakkab 
qo`l mexnatlarini avtomatlashtirish, buyurtma qabul qilish, talablarni kelishib olish, 
tijoratga bog`liq boshqa ma`lumotlar bo`yicha fikr almashinishi. Elektron tijorat 
samaradorligini oishirish uchun mahsulot etkazib beruvchi ishlab chikarish va 
mahsulot etkazib beruvchi tashkilot orasida axborot almashinuvchi mavjud bo`lib, 
doimiy ravishda kelishilgan bo`lishi zarur. Keng tarqalgan elektron tijorat:
1. Xarid boshqaruv tizimi;
2. Mahsulot etkazib beruvchini kuzatib borish tizimi to`liq bosqichi;
3. Sotuvning boshqaruv tizimi; 
4. Mijozni kuzatib borish tizimining to`liq bosqichlari; 
5. Sohalar (yo`nalishlar) bo`yicha (tarmoqlangan) elektron savdo maydonlari;
6. Elektron bozorlar yoki ko`p soxali savdo-sotiq maydonlari.
Bularni o`zaro bog`lash uchun mahsulot ishlab chiqaruvchi tashkilotlarni xom 
ashyo bilan ta`minlash tizimi integrallashgan, ya`ni o`zaro bog`langan bo`lishi zarur. 
Elektron savdoning asosiy jarayonlari.
1.Ro`yxatga olish. Xaridor va sotuvchini ro`yxatga olish, o`zlarining manzil 
yoki rikvizitlarini ko`rsatadilar, shundan so`ng identifiktor va parollarni oladilar. 
Ro`yxatga olish. Tizimda xaridor va sotuvchi ro`yxatga olinadi, ya`ni o`z xaqidagi 
ma`lumotlar ko`rsatiladi, Shundan so`ng mos keluvchi identifikator va parol 
qo`yiladi. Ro`yxatga olish jarayonida savdo tizimi ishtirokchilari va uning poydevori 
o`rtasida savdo qoidalariga rioya etish va pulli xizmat olib borishga oid holatlar 
bo`yicha kelishib olishadi. Kelishuv ro`yxatga olish jarayonida amalga oshiriladi. 
2.Axborotlarni joylashtirish. Foydalanuvchilar, tizim katalogidan foydalanib, 
tegishli bo`limlarda mahsulotlarga bo`lgan talab yoki maxsulot etkazib berish 
to`g`risidagi takliflar kiritiladi.
3.Ma`lumot izlash. Ma`lumot izlash qo`lda xarakatlantirib kataloglar 

63 
tarmog`idan yoki avtomatik ravishda maxsulotning kerakli ko`rsatkichlarini (nomi, 
tashkiliy bahosi va x.z.) berish va ro`yxatini olish bilan amalga oshiriladi. Ma`lumot 
olishning qulay usuli elektron pochta orqali olishdir. Bunda foydalanuvchi kerakli 
mahsulot ko`rsatkichlarini beradi va har bir katalog o`zgarganda (ya`ni ayrim yangi 
mahsulotlar paydo bo`lganda yoki ayrim mahsulotlar umuman yo`q bo`lganda) yangi 
ma`lumot berilib boriladi.
4.Maxsulot xarid qilish. Xarid qilishning uch varianti: katalogdan taklif 
etilayotganlardan ma`qulini tanlash, sotuvchi xabar berilgan savdoda ishtirok etish; 
yoki o`zining biron bir mahsulot sotib olishga bergan xabaridan. So`nggi xolatda 
buyurtmachi soni chegaralangan yoki chegaralanmagan mikdordagi sotuvchilarni jalb 
qilishi va ma`lum Shartlarda (etkazib berish muddati, kam va ma’qul baho va x.z.), 
o`ziga to`g`ri keluvchi ko`rsatkichli variantdagi taklifni tanlaydi.
5.Maxsulot sotish, xarid qilish jarayonidagi kabi usulda amalga oshiriladi. 
Tomonlarning kelishuvini aniqlash. Savdoni kelishib olishgach yoki kelishuvlarning 
boshqa shartlari kelishib olingach bir-birlarining rikvizitlari, koordinatalari olinadi. 
6.Kelishuvni amalga oshirish. Kelishuv elektron raqamli imzo texnologisidan 
foydalanish usuli bilan elektron tarzda amalga oshiriladi. Shuning bilan tomonlar 
o`rtasida kelishuv bo`lganligi ishonchligi va savdo jarayonida erishilgan kelishuv 
Shartlarini bajarilishiga erishiladi. Kelishuv majburiyatlarini bajarish ishonchligini 
ta`minlash. Bu odatda iqtisodda qo`llanilib kelinayotgan mexanizmga asoslanadi, 
farqi, xujjatning ya`ni kelishuv xujjatlarining elektron shaklda amalga oshirilishi. 
Bundan tashqari savdo kelishuvni amalga oshirishda tavakallikga qisman barxam 
beriladi. Xarid qilish tizimini boshqarish. Bu tizim moddiy – texnika resurslariga 
bo`lgan talabni chop etish, mahsulot etkazib beruvchilarni izlash, ulardan tijorat 
takliflarini olish, tender tashil etish konkurslar tashkil etish va hokaoqozoni o`z ichiga 
oladi. Tashkilotni ta`minlash jarayonini nazorat qilish murakkab kechadi. Bu 
jarayonlarni avtomatlashtirish amalga oshirishi bilan bu sohada samaradorlik oshadi 
xarid qilish tizimi korxonaga maxsulot etkazib beruvchi bilan to`g`ridan to`g`ri 
Internet tarmog`i orqali bog`lanish imkonini yaratadi. Bu tizim quyidagilarga 
yaratilgan: - Korxonaning xarid qilish ishlarini tashkil etish sarf xarajatini 
kamaytiradi; - xarid jarayonida nazorat darajasini oshiradi; - xarid tan narxini 
kamayishi tufayli sarf xarakat kamayadi; - doimiy maxsulot etkazib beruvchilar 
bozorini yaratish; - xarid maxsulotlari turlarini olish bilan tanlash darajasining 
sezilarli darajada oshishi. Bunday tizim moddiy texnika vositalariga buyurtma berish, 
maxsulot etkazib beruvchilarni izlash va ulardan tajriba xaqida taklif va tavsiyalar 
olish, buyurtmalarni tender yoki auksion maydonlari va tarqatish, doimiy maxsulot 
etkazib beruvchiga ishlab chikarish zaxiralarini to`ldirish rejalari haqida axborot 
berish yuzasidan ma`lumotlarni chop etish. Bunday tizimdan foydalanish xarid sarf-
xarajatlarini 5-50% kamaytiradi. Xarid boshqaruv tizimining asosiy elementlari; - 

64 
mahsulot tekazib beruvchilarning qayd etilgan ro`yxati ma`lumotlar bazasi; - 
maxsulot etkazib beruvchining maxsulot haqidagi yagona katalog; - tender asosida 
savdo qilish tizimi; - xamkorlikda xarid qilish tizimi (bir qancha xaridorlarni 
birlashtirib xarid qilish, xarid baxosini kamaytirish maqsadida); - haq to`lash tizimi; - 
kelishuvga kredit ajratish va uni sug`urta qilish tizimi; - mantikiy (logistikani) 
boshqaruv tizimi; - xarid qiluvchi maxsulot etkazib beruvchi o`rtasidagi turli xisob 
tizimlarini birlashtirish moduli (buxgalter, omborxona); - ma`lumotlar xavfsizligi 
tizimi. Xududiy tarqalgan yirik korxonalarda markazlashgan xaridni tashkil etish eng 
samarali usul xisoblanadi va korporativ xarid tizimi deb yuritiladi. Bu tizimda 
xaridga nisbatan nazorat kuchayadi, xarid uchun sarf bo`ladigan vakt qisqaradi, xujjat 
almashinuviga ketgan harajat kamayadi. Bu xarid tizimini amalda tatbiq etishdan 
olingan foyda tenderli avtomatlashtirilgan savdodan xarid qilinayotgan mahsulot tan 
narxini kamaytirish va xizmatni osonlashtirish orqali ifodalanadi. Bu tizim 
kompaniya raxbarlari va xodimlariga quyidagi amallarni avtomatlashtirilgan rejimda 
bajarish imkonini beradi:
- ofis inventarlari, qurilma uchun ehtiyot qismlar va xizmat, ishlab chiqarishni 
tashkil etuvchi qismlari, xom ashyo va boshka materiallarni sotib olish 
buyurtmalarini generasiya qilish; 
- kelib tushayotgan buyurtmalarni tahlil qilish, o`zgartirishlar kiritish, qo`llab 
quvvatlash va rad etish; 
- tender asosida maxsulot etkazib beruvchining natijalariga qarab tanlangan xaq 
to`lashga sanksiya berish;
- internetda kompaniyaning ehtiyoji, rejalashtirilgan tenderi (muddati va Sharti), 
haqida ma`lumot chop etish, Shuningdek, ro`yxatga olingan maxsulot etkazib 
beruvchilarga narx xaqida so`rov va xarid, tender xaqida xabar etkazish; 
- ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan kompaniyadan ishlatiluvchi mahsulotlar 
bo`yicha anik vaqtda auksionlar o`tkazish; 
- ular tomonidan ishlab chikarilayotgan maxsulotga rejalashtirilayotgan xarid 
haqida avvaldan ma`lumotga ega bo`lish; 
- Internet imkoniyatlaridan foydalanib, aniq bir vaktda auksionda ishtirok etish, 
savdo natijalarini ko`rish va ancha past narxni taklif etish.
Elektron ta`minot tizimi tashqi katalog va elektron savdo maydonlari bilan 
xamda, ichki korxona kataloglar bazasi bilan ishlash imkoniga ega. Internet – xarid 
qilish tizimi ishlab chiqarish korxonasi va savdo tashkilotlariga mahsulot etkazib 
beruvchilar foydasini kengaytirib, ular uchun ma`qul narxdagi mahsulotlarni olishga 
imkon beradi. Bu o`z navbatida mahsulot ta`minlovchilarning mahsulot etkazib 
beruvchilar o`rtasidagi kelishmovchiliklarga chek qo`yadi. Xarid qilish tizimi 
ta`minot bo`limii xodimlari ish faoliyati samaradorligini oshiradi. Elektron tizim 
orqali minglab mahsulot etkazib beruvchilarga takliflarni uzatish, ulardan kelgan 

65 
ma`lumotlarni taxlil etish va o`zi uchun afzal taklifni tanlab qabul qilishi mumkin. 
Xaridor katta tashkilot bo`lsa elektron xarid tizimi orqali o`zaro munosabatni tartibga 
keltirish mumkin. Bir necha yillar avval Internet tarmog`i asosan ma`lumotlarni 
pochta orqali ma`lumot almashinuvi va fayllarni uzatishda foydalanilgan xolos. Lekin 
so`nggi yillarda axborot texnologiyalari Internetni rivojlangan axborot tizimiga 
aylantiradi. Bu tizim bir qancha axborot markazlarini birlashtirdi, jahon kutubxonasi, 
ilmiy va huquqiy axborotlar bazasi, ko`pgina davlat va tijorat tashkilotlari, birja va 
banklarni o`z ichiga oldi. Ixtiyoriy tashkilot o`zining www internetga ma`lumot 
abonentlik punktini ochib, butun dunyoga o`z ma`lumotini tarqatishi mumkin. Katta 
qiziqish uyg`otayotgan soha bu elektron savdodir u bank kartasi orqali xarid qilish 
soni buyurtmalar tizimini yaratish bilan olib boradi. Internet katta bozor hisoblanib, 
er sharidagi barcha aholini jalb qilishi mumkin. Ochiq kompyuter Internet 
tarmog`idan foydalanish, ma`lumot olish, taklif va xizmatga haq to`lash, maxsulot 
sotib olish va xisob kitob qilish imkonini beradi. Savdo-sotiq kelishuvlari odatdagi 
bozor usulidan xaridorga qulay bo`lgan uy yoki ofisdan foydalanishga o`tib 
bormokda. Shuning uchun xam dastur va qurilma vositalarini yaratuvchi, savdo va 
moliya tashkilotlari internetga tijorat faoliyatini olib borishga turli ko`rinish va 
usullariga e`tiborni qaratmokda, elektron savdoda xavfsizlikni ta`minlash zarur. 
Ko`pchilik 
kompaniyalar 
ko`p 
bosqichli 
savdo 
qilish 
jarayonidan 
foydalanadilar: 
- boshlang`ich qiziqish uyg`otish (mijozni izlash); 
- tovarlar pretenziyasini va reklama seminarini o`tkazish;
- xizmat ko`rsatish va tovar sotish shartlarini batafsil muxokama etish va 
kelishuvga erishish;
- xizmat ko`rsatish va bevosita tovarni etkazish; 
- tovardan foydalanishni o`rganish va maslaxat berish.
Elektron tijorat tizimi taraqqiyotini belgilovchi faktorlar.
Elektron tijorat texnologiyasi orasida keng qo`llanishi kutilayotgan yo`nalishlar: 
- elektron pul yordamida o`zaro xisob-kitob qilish mexanizmi;
- elektron davlat tuzishni amalga oshirish konsepsiyasi; 
- geografik jixatdan tarmoqlangan ishtirokchilarning xamkorlikdagi faoliyatini 
yuritish texnologiyasi; 
-kelishuvning 
ma`lum 
bosqichida 
tomonlarning 
aniqlanishi, 
kerakli 
ma`lumotlarni yig`ish, filtrdan o`tkazish va ma`lumotlarni aylanma xarakati 
texnologiyasi. 
Bunday texnologiya tarmoqdan foydalanuvchisiga axborot yuklamasini 
kamaytiradi, kelishuvda tezlik oshadi va o`zaro bog`lanish sifati oshadi. 

Download 6.05 Mb.