16
sog‘liqni saqlash, ta’lim, bank ishi va boshqalarni ham o‘z ichiga qamrab olmoqda.
Elektron biznes yoki internet-biznes - bu, yangi paydo bo‘lgan biznes-model
bo‘lib, unda biznesga oid ma’lumotlarni almashish hamda tijoratga oid tranzaksiyalar
axborot tizimlari yordamida avtomatlashtiriladi. Bunda, ma’lumotlarni o‘tkazish
hamda veb-servislarni taqdim qilish uchun internet-texnologiyalardan keng
foydalaniladi. Ushbu atama ilk marta 1996-yilda IBM korporatsiyasining sobiq bosh
direktori Lui Gerstner tomonidan ishlatilgan.
Sodda qilib aytganda, elektron biznes – bu, axborot va kommunikatsiya
texnologiyalari vositasida amalga oshiriladigan biznesdir. Elektron tijorat ham
elektron biznesning bir bo‘lagi bo‘lib, unda tovar va xizmatlar kompaniyalar,
iste’molchilar o‘rtasida ayirboshlanadi. Shuning uchun ham u elektron biznesning
eng muhim, ajralmas qismi sanaladi. Elektron tijorat, odatda, o‘zida elektron biznes
yuritishning savdo-sotiqqa oid sohasini aks ettiradi.
Bundan tashqari, u biznes
tranzaksiyalarining moliyalashtirish hamda to‘lovni amalga oshirish kabi
bosqichlarini ham ifodalaydi.
Jadal o’zgarayotgan zamonaviy bozor sharoitida kompaniyalar raqobatdoshligi,
ko’p jihatdan, axborot tizimlarining qulayligi, aloqa va ma’lumot uzatish
imkoniyatlariga asoslanayotgani hech kimga sir emas. Binobarin,
mamlakatimizda
elektron tijoratni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqdaki, bu masofani
qisqartirish, vaqtni tejash hamda ish samaradorligini oshirishda ayni muddaodir.
Xususan, bugungi kunda bank xizmatlari, elektron to’lovlarning yangi turlari hayotga
tatbiq etilayapti, to’lov amaliyoti soddalashtirilayotir. Bularning barchasi, jumladan,
axborot texnologiyalari taraqqiyotining hozirgi bosqichi sohaga oid huquqiy
poydevorni yanada takomillashtirishni taqozo qilmoqda. Ayni paytda Oliy Majlis
Qonunchilik palatasida “Elektron tijorat to’g’risida”gi qonun loyihasi yangi tahrirda
ko’rib chiqilayotganining boisi ham shunda.
Jahon hamjamiyatining ko’zlangan rivojlanish va farovonlikka erishish uchun,
axborot texnologiyalariga (AT) bo’lgan ehtiyoji katta sur’atlar bilan oshib borayapti.
Iqtisodiy o’sishning faollashuvi, dunyo aholisi yashash darajasining yaxshilanishi
axborot texnologiyalarining kundalik hayotimizga singib ketagani natijasidir. Dunyo
tajribasi shuni ko’rsatadiki erkin axborot oqimining ta’minlanishi bozor
iqtisodiyotiga o’tishni tezlashtiradi va sotsial farovonlikni oshiradi.
Axborot texnologiyalarining tez rivojlanishi iqtisodda ham o’z
aksini
topmasdan qolmaydi. Hozirgi kunda iqtisodda, ayniqsa tadbirkorlik sohasida
erishilayotgan yutuqlar negizida aynan axborot texnologiyalari turli segmentlarining
yuqori darajada rivojlanganligi va samarali qo’llanishi yotadi. O’zbekiston
iqtisodiyoti ham bundan mustasno emas albatta. Yaqqol misol sifatida axborot
texnologiyalarining bir qator segmentlari masalan, ma’lumotlar yetkazish tarmoqlari,
axborot internet-resurslari va ular orasidagi elektron hujjat almashuv, biznes va
17
tijoratning barqaror rivojlanayotganini keltirish mumkin. O’zbekiston uchun axborot
texnologiyalarini rivojlantirish yangi iqtisodiy aloqalarni ta’minlashda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Lekin bu jarayon, axborot texnologiyalari sohasida ta’lim
standartlarining
oshishi,
milliy
telekommunikatsiya
tarmoqlarining
modernizatsiyalashuvi, huquqiy bazaning shakllanishi oqibatida vujudga keladigan
jamiyatning ma’lum darajadagi informatsion tayorligi mavjud bo’lgan holatdagina
sodir bo’ladi.
“Elektron tijorat” termini EDI (Elektronic Data Interchange – ma’lumotlarni
elektron almashish), elektron pochta, internet, intranet (kompaniya ichida axborot
almashish) va ekstranet (tashqi dunyo bilan axborot almashish) kabi texnologiyalarni
o’z ichiga oladi. O’z navbatida Elektron kommersiya tizimi uch sinfga bo’linadi:
- Chakana savdoni tashkil qilishbo’yicha (biznes-iste’molchi, B2C);
- Biznes hamkor bilan aloqlar o’rnatish (biznes-biznes, B2B);
- Iste’molchilar o’rtasidagi savdo (iste’molchi-iste’molchi, C2C); Misol; sifatida
– virtual auksion www.Ebay.com ni keltirish mumkin.
Kompaniya axborot texnologiyalarini samarali qo’llash orqali iste’molchibilan
ochiq munosabat o’rnatish, mahsulot va xizmatlar to’g’risida hamkor va mijozlarni
tezkor axborot bilan ta’minlash, sotuvning alternativ yo’llarini, misol uchun tijorat
saytlarida elektron do’konlar ochish va yaratish imkoni beradi.
O’zbekistonda davlat organlari elektron
tijoratni rivojlantirishda, dunyo
tajribasida keng qo’llanilgan quyidagi prinsiplarga amal qilishmoqda.
Elektron tijoratni rivojlantirishda korpoorativ sektor faol rol o’ynashi lozim;
Elektron tijoratga nisbatan, davlat organlari tomonidan asoslanmagan turli cheklovlar
qo’yilishiga yo’l qo’yilmaslik lozim;• Davlat hokimiyati elektron tijorat jarayoniga,
ushbu soha subyektlarini qo’llab-quvvatlash va huquq bazasini takomillashtirish
maqsadida aralishishi mumkin;• Elektron tijoratni boshqarish chora-tadbirlarini
ishlab chiqishda davlat hokimiyati Inernetning o’ziga xosliklarini inobatga olishi
lozim;• Elektron tijorat jarayoni ma’muriy-hududiy bo’linish va davlat chegaralariga
bog’liq bo’lmagan ravishda, global masshtabda sodir bo’lishi lozim.
Iqtisodiy rivojlanish oqibatida O’zbekiston xalqaro iqtisodiyot tizimida
tobora o’z mavqe’ini mustahkamlab bormoqda. Bu esa o’z navbatida elektron tijorat
infratuzilmasini
takomillashtirish, uning jahon bozorida kuchli raqobatchi sifatida
paydo bo’lishini ta’minlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yuqoridagi holatlar
inobatga olingan holda elektron tijoratning asosini , ya’ni huquqiy bazasini
takomillashtirish bo’yicha bir qancha sezilarli ishlar amalga oshirildi. 2004 yil 29
aprelda N613-II “Elektron tijorat” to’g’risida O’zbekiston Respublikasi qonuni, 2007
yil 30 noyabrda Vazirlar Mahkamasining №21 “Elektron tijoratni rivojlantirish”
18
tog’risidagi va 2007 yil 12 iyunda “Elektron tijorat tizimini amalda qo’llashda to’lov
tizimini takomillashtirish” tog’risidagi qarorlar qabul qilindi. Bundan tashqari
Respublikada elektron tijoratni rivojlantirish maqsadida “Ekarmon” loyihasi ishlab
chiqildi va u samarali tarzda amaliyotga joriy qilinmoqda.
