2-MAVZU. “ELEKTRON TIJORAT” FANINING
19
MAQSADI VA VAZIFASI
1. “Elektron tijorat” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari.
2. Elektron tijorat tizimini asosiy ko‘rinishlari va ularning qo‘llanilish ko‘lami.
3. Elektron tijorat tizimidan foydalanishning afzallik va kamchiliklari.
Tayanch so’zlar: Elektron tijorat, elektron kapital harakat, internet-marketing, B2B - korxona
– korxona, B2S - korxona - iste‘molchi, S2S - iste‘molchi - iste‘molchi, S2B - iste‘molchi –korxona.
Elektron tijorat (inglizcha, “electronic commerce” yoki “e-commerce”) – bu,
iqtisodiyotning zamonaviy sohasi bo‘lib, u Internet va boshqa turdagi kompyuter
tarmoqlari kabi elektron tizimlar orqali mahsulotlar yoki xizmatlarni sotish hamda
sotib olishni o‘z ichiga oladi. Elektron tijoratni amalga oshirishda elektron kapital
harakati (electronic funds transfer, EFT), ta’minot zanjirini boshqarish (supply chain
management), internet-marketing, tranzaksiyalarni onlayn rejimida qayta ishlash
(online transaction processing), elektron axborot almashinuvi (electronic data
interchange, EDI), moddiy-texnikaviy resurslarni boshqarish hamda ma’lumotlarni
avtomatik ravishda yig‘ish tizimlari kabi texnologiyalardan foydalaniladi.
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, "elektron tijorat" tushunchasiga qat‘iy ta‘rif
berish bugungi kunda oddiy ish emas. Gap shundaki, bir tomondan, ommaviy axborot
vositalarida va taniqli nashriyotlarda elektron tijorat mahsulotlarni Internet orqali
sotib olish, deya ta‘riflanadi. Ikkinchi tarafdan, ixtisoslashtirilgan nashriyotlarda
elektron tijoratning juda ko’p ta‘riflari keltiriladiki, ularda ushbu global xodisaning u
yoki bu hususiyati, qirralari qayd etiladi. Umumiy holda bu erda "elektron" va
"tijorat" so’zlarini tashkil etuvchilari butungi kun hisobi bilan qanday ma‘no
anglatishini bilib olish lozim. SHundan kelib chiqqan holda, elektron tijorat
tushunchalarini amaliy nuqtai nazardan aniqlashtirish bilan chegaralanamiz.
Elektron tijorat tushunchasi ostida tovar buyurtmasini qabul qilish, to’lovni
amalga oshirish, tovar (xizmat bajarilishi) etkazib berilishidagi boshqaruvda
qatnashuvni o’z ichiga oluvchi operatsiyalarning (amallar) yopiqssiklli texnologiyasi
tushuniladi. Ushbu amallar (operatsiyalar) axborot texnologiyalari va elektron
vositalar yordamida o’tkazilib, egalik qilish yoki ishlatish huquqini bir yuridik
(jismoniy) shaxsdan ikkinchisiga o’tishi ta‘minlanadi.
Keltirilgan ta‘rif elektron tijoratning "ideal" tushunchasini yoki boshqa so’zlar
bilan elektron tijorat tizimlarini tashkil etishda intilishi lozim bo’lgan maqsadni
o’zida aks ettiradi. Haqiqatda bugungi kunda faqat takomillashgan elektron tijorat
tizimlarigina barcha tijorat kelishuvlar to’liq jarayonlarini (operatsiyalar) elektron
yo’l bilan amalga oshirlishini ta‘minlaydi. Keyinchalik biz shunga amin bo’lamizki,
elektron tijorat sinfiga kiruvchi deb qabul qilingan tizimlarning asosiy qismi amallar
20
(operatsiyalar) bajarilishining elektron va odatiy usullari, masalan, tovar va xizmatlar
to’lovini o’z ichiga oladi. Yuqorida keltirilgan ta‘rifda "savdo" va "Internet" so’zlari
yo’q bo’lishiga sabab shuki, elektron tijoratda savdo xususiy holat va Internet
elektron tijoratni kiritish bo’yicha axborot texnologiyalari vositalaridan biri
hisoblanadi. Elektron tijoratda Internet imkoniyatlari 90-yillardan faol ishlatila
boshlandi. Elektron tijoratning o’zi esa bundan uzunroq tarixga ega.
Elektron tijorat tushunchasining paydo bo’lishi 1948 yilda G’arbiy Berlinni
kerakli material-texnik xom ashyo bilan ta‘minlash uchun G’arbiy mamlakatlar
tomonidan bunyod etilgan havo (avia) ko’prikni tashkillashgirish ishlarida
qo’llanilgan amaliyot bilan bog’lanadi. Ushbu ko’prik deyarli 11 oy faoliyat
ko’rsatib, shahar ehtiyojlari to’g’risida juda tez va aniq ma‘lumotlar uzatilishini talab
qilgan.
Agar Berlin avia ko’prigini elektron tijoratning paydo bo’lish nuqtasi yoki
alohida epizodi hisobida ko’rsak, 30 yillik AT&T korporatsiyasi loyihasining ish
faoliyati boshlanishini elektron tijorat tizimi faoliyatining boshlanishi, deya hisoblash
mumkin. Loyihaning asosiy g’oyasi AT&T korporatsiyasi telefon chaqiruvlarini
operator orqali qayta ishlovning narxini kamaytirish uchun chaqirilgan abonentlar
shaharlararo so’zlashuv uchun hisobini avtomatik usuli kashf etilganligida va
patentlanganligida tashkil topdi va bu o’z navbatida, 800 talik raqamlar xizmatining
tashkil topilishiga asos bo’ldi. AQSHda, misol uchun, har yili bu xizmat orqali 100
mlrd. dollarlik shartnoma tuziladi. So’ngi yillar hisob-kitoblariga ko’ra, AQSHda
elektron tijorat hajmi 170 milliard dollardan oshib ketgan. Evropada esa bu
ko’rsatkich 140 milliard dollarga etganligi taxmin qilinmoqda.
Rossiya va MDH davlatlarida On-line biznesning tovar aylanish hajmi hali
unchalik katta emas. Ekspertlarning baholashicha, so’ngi yillarda u 17 milliard
dollarga tenglashgan bo’lsa-da, o’sish sur‘ati yiliga 40-60 foizni tashkil etmoqda.
Internet tarmog’i paydo bo’lguncha bir necha yillar davomida elektron tijorat
turli xil ma‘lumotlarni uzatish elektron tizimlariga asoslangan. EDI (Elestronic Data
Interchange - ma‘lumotlar elektron almashinuvi), EFT (Electronic Funds Transfer-
fondlarning elektron almashinuvi), E -Mail (Elestronic Mail - elektron pochta)
elektron tijorat tizimlarining butun bir qatorida yuqoridagi ma‘lumotlarni almashish
tashkiliy usullaridan hozirda ham foydalaniladi. Internet elektron tijoratning butun
dunyo bo’yicha tarqalishi uchun eng istiqbolli vosita bo’lishiga qaramasdan, elektron
tijorat rivojlanishining axborot texnologiyalari nuqtai nazaridan bu vosita optimallik
o’rnini egallay olmaydi. Biroq aynan global tarmoq elektron tijoratning rivojlanishiga
qattiq turtki berdi va u katta korporatsiyalargagina emas, balki kichik va o’rta
tadbirkorlarga hamda alohida shaxslarga ham foydalanish imkoniyatini berdi. Bu
bilan mahsulot etkazib beruvchilar va iste‘molchilarning tobora kengroq doirasini
elektron tijoratga jalb etish mumkin bo’ldi. Elektron tijorat kundan - kunga tovar va
21
xizmatlar assortimentini oshira boshlagan sari alohida shaxslarni, korxonalarni,
sohalarni, davlat muassasalarini va nihoyat davlatlarni bir hamjamiyatga birlashtirib,
hamkorlarning o’zaro ta‘siri axborot va telekommunikatsion texnologiyalar
yordamida samarali va to’siqlarsiz kelishuvlarga erishishiga imkon berdi.
Elektron tijorat o’z - o’zidan mahsulot sotish va xizmat ko’rsatish va etkazib
berish shartnomalarini tuzishda iikita: moddiy va nomoddiy oqimlar, oqim xizmati
bilan bog’liq: Nomoddiy oqimlar nomoddiy tovarlar (dasturiy ta‘minot, bino
loyihalari va b.) ni to’g’ridan - to’g’ri tarmoqli uzatish, moddiy xizmatlar (transport
chiptalari, mehmonxonalarda xonalar va x.z. buyurtmasi)ning to’g’ridan - to’g’ri
tarmoqli bajarilishi, hamkorlar (mijozlar, buyurtmachilar, etkazib beruvchilar,
subpudratchilar, banklar va b.) bilan moliyaviy tarmoqli hisobotlar, moddiy
xizmatlarni etkazib berishni axborot va telekommunikatsion qo’llab - quvvatlash
natijasida yuzaga keladi. Bunday oqimlar u yoki bu virtual tijorat faoliyati natijasida
umumiy oqimlarning sezilarli, ba‘zida esa juda katta qismini tashkil etadi. Tabiiyki,
nomoddiy oqimlarga xizmat ko’rsatishda elektr vositalarning ishlatilishi ish
jarayonlarini tezlashtirishga, oqibatda, elektron tijoratning rivojlanishiga olib keladi.
Elektron tijorat yuritishning andozalari.
Hozirgi elektron tijorat yuritishning turli xil andozalari qariyb barcha mamlakatlarda,
iqtisodiyotning turli sohalarida, turli xil hajmdagi korxonalarda shuningdek davlat
muassasalari va turli darajadagi vakolatli qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi
hokimiyat organlarida tarqalmoqda. Bu andozalarning umumiy -qabul qilingan tasnifi
asosiga shartli ravishda mahsulot etkazib beruvchi va xaridor deb nomlash mumkin
bo’lgan elektron tijoratning o’zaro aloqador tomonlari turlari qo’yilgan. Bu tavsifning
mazmuni shundan iboratki, elektron tijoratni yuritish andozalari mahsulot etkazib
beruvchi va xaridorlarning aniq turlariga qarab farqlanadi.
Mahsulot (tovar) etkazib beruvchi va xaridorlar turkumiga quyidagilar kiradi:
Davlat (Government).
Korxona (Business).
Mijoz, iste‘molchi (Consumer).
Hamkor (Partner).
Korxona xodimi (Executive, emploee).
Andoza belgilanishi mahsulot etkazib beruvchi va xaridor nomlanishidan
tuziladi. Misol: Ingliz tilida (Business to business) yoki o’zbek tilida (korxona-
korxona) Business to consumer-korxona-iste‘molchi. Andozaning qisqartirilgan
belgilanishi sotuvchi va xaridorning ingliz tilidagi nomlari bosh xarfidan tuziladi va
ular o’rtasida ―2‖ raqam qo’yiladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy rivojlangan mamlakatda
turli xil darajada quyidagi andozalardan foydalaniladi: B2B, B2S, V2R, V2E,
S2B.S2S, V2G, G2R, G2V: (davlat - korxona) va R2G (hamkor -davlat).
Elektron tijorat andozalar tasnifi.
22
Iqtisodning davlat sektori. Iqtisodning korporativ (xususiy) sektori:
Yirik biznes; B2B; V2R; V2E; B2S.
SHimoliy Amerika, G’arbiy Evropa va Rossiya mamlakatlarida hozirgi paytda eng
keng tarqalgan elektron tijorat yuritish andozalari quyidagilar:
B2B - korxona - korxona
B2S - korxona - iste‘molchi
S2S - iste‘molchi - iste‘molchi
S2B - iste‘molchi -korxona
"Korxona -korxona" andozasi xususiyatlari.
"Ideal" holatda B2B andoza bo’yicha elektron tijorat yuritish tadbirkorlarning
avtomatik o’zaro aloqadorligini ko’zda tutadi. Xorijda B2B andozasi 40 yil oldin
paydo bo’lgan va keng tarqalgan. B2B andozasidan foydalanishning ikki ko’rinishi
bor:
Birinchidan: ikki yoki undan ortiq korxonalar o’zaro turli xil shartnomalar
tuzadi. Misol: korxonalar Internet orqali shartnoma tuzishda o’z takliflarini
yuborishlari, hisob varaqalarini qabul qilishlari va to’lovlarni amalga oshirishlari
mumkin.
Ikkinchidan: B2B sektorida elektron tijorat yuritishning rivojlangan
tizimlarining o’ziga xos xususiyati bo’lib, korporativ axborot tizimlari bilan
integratsiya hisoblanadi. SHunday qilib, istiqbolda, nafaqat xarid va sotuv
jarayonining avtomatlashuvi, balki korxona boshqaruvining kompleks avtomatlashuvi
masalalari echimi ham ta‘minlanadi.
| 