25
Ajratilgan ulanish (ADCL modem) uchun yetarli shart-sharoitning yaratilmaganligi
natijasida mijozlar to’gridan to’g’ri qo’ng’iroq qilish orqali (Dial-up) ulanishdan
foydalanishadi. Bu o’z navbatida xizmat sifatining yetarli darajada bo’lmasligiga olib
keladi.
Ikkinchidan, internet foydalanuvchilarining miqdori shunday darajadaki, bu
holat elektron tijorat bilan shug’ullanish uchun zarur bo’lgan yirik bozor
yaratish
imkonini bermaydi (O’zbekiston bo’yicha internet foydalanuvchilarining soni 2,5
mln. dan ortiq
4
). To’gri oxirgi yillarda bu sohada bir qancha ijobiy natijalarga
erishilmoqda, lekin bu faqatgina ma’lum bir hududlarda (asosan poytaxt va ba’zi bir
viloyat markazlar) o’smoqda. Ko’pchilik viloyatlarda bunday holat haligacha
muammoligicha qolmoqda. Ma’lumki, yetarlicha hajmdagi bozorga ega bo’lmasdan
turib elektron tijorat faoliyatini yuritish ixtiyoriy tadbirkor uchun zarardir.
Uchinchidan, jismoniy shaxslarning bank hisob raqamlaridan on-line to’lovni
amalga oshirishni ta’minlaydigan ishonchli tizimning rivojlanmaganligi. Banklarimiz
tomonidan chiqarilayotgan plastik kartochkalardan faqatgina maxsus terminallardan
foydalanib to’lovni amalga
oshirishimiz mumkin, xalqaro tajribada esa plastik
kartochkalar yordamida, to’lovni qabul qilish uchun o’rnatilgan maxsus modullar
orqali, to’g’ridan to’g’ri on-line do’konlarda to’lovni amalga oshirish mumkin.
Asosiy muammo shundaki, O’zbekistonda jismoniy shaxslar
uchun on-line
banking xizmati keng tarqalmadi. On-line banking bank mijozlari uchun internet
tarmog’ida yoki mobil aloqa yordamida o’z hisoblarini boshqarish va to’lovlarni
amalga oshirish imkonini beradi. Bir necha banklar tomonidan taklif etilayotgan
SMS-banking bir tomonlama bo’lib, faqatgina hisob va operatsiyalar tarixi haqida
ma’lumot olish uchun mo’ljallangan. Bu holat elektron tijoratning rivojlanishiga eng
katta to’siq bo’layotgan muammolardan biridir.
To’rtinchidan, mavjud internet-do’konlar faoliyatida yetarli professionallik
darajasi yetishmaydi. Aloqa va axborotlashtirish agentligi chop etgan ma’lumotlarga
ko’ra 01.01.2008 yil holatiga bo’yicha O’zbekistonda 24 internet-do’kon faoliyat
yuritadi. Kompyuter va elektron-mayishiy texnika mahsulotlarini sotishga bo’yicha-
8, sovg’a va gullar bo’yicha-4, raqamli tovarlar bo’yicha, iste’mol va ma’ishiy
tovarlar bo’yicha-3, kitob, musiqa va kompakt diskda filmlar sotishga mo’ljallangan-
3 do’kon mavjud. Bu veb-saytlarning 4-ishlov berilish jarayonida, 4-to’lovni xalqaro
to’lov tizimidagi plastik kartochkalardan foydalanib amalga
oshirish imkonini
yaratadi, 12-WM Transfer to’lov tizimidan foydalanadi. Qolgan do’kon naqdsiz
to’lovni amalga oshirishni imkonini, yozma shartnoma imzolanganidan so’ng,
yaratadi.
Elektron tijorat iste’molchilarga quyidagicha foyda keltiradi:
- Iste’molchiga qulay bo‘lgan ixtiyoriy vaqtda,
tanaffuslarsiz va dam olish
kunlarisiz 24 soat xizmat ko‘rsatish;
26
- Tovar, ta’minotchilar, narxlar, sifat v.b. parametrlar tanlovini kengaytirish;
- To‘liq va o‘z vaqtida axborot olish imkoniyati;
- Takliflarni taqsimlash va boshqa iste’molchilar bilan axborot almashinish
imkoniyati.
Elektron tijorat jamiyat uchun ham ma’lum bir foyda keltiradi:
- Uyda ishlash imkoniyati. Uydan turib xarid qilish
transport oqimi va u bilan
bog‘liq muammolarni kamaytirishi mumkin.
- Nisbatan arzon narxlarda mahsulot sotib olish imkoniyati fuqarolar hayoti
sifatini oshiradi.
- Qishloq yerlarida yashovchilar yirik shaharlarda yashovchilar bilan birdek
tovar, xizmat va axborotdan erkin foydalanish imkoniyatiga ega.
Elektron tijorat tizimida mavjud imkoniyatlar turlicha bo‘lishiga qaramay, ular
bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Raqobatning oshishi
va xizmat sifatining ortishi,
xizmatning ommaviy ravishdan yakka tartibda olib borilishiga o‘tishi, qisqa vaqt va
masofalarda xaridorga yetkazib berish sarf harajatlarni kamaytiradi, bu o‘z navbatida,
mahsulot tannarxining pasayishiga olib keladi.
Elektron tijoratda real mahsulot bilan elektron mahsulot ma’lumoti materiali
o‘rtasida farq bor. Elektron material savdosida (dasturiy ta’minot, tijorat
ma’lumotlari,
axborot xizmati, video, ovozli mahsulotlar, grafiklar, o‘yinlar,
multimedia ilovalari va boshqalar) to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘liq tijorat kelishuvi bosqichi
amalga oshirilishi mumkin.
Ushbu holatda mahsulot va xizmat o‘rtasidagi farqni aniqlash muammo. Agar
kompakt diskka musiqa yozib, pochta orqali yuborilsa,u tovar-mahsulot ko‘rinishiga
ega bo‘ladi va mahsulotni sotish hisoblanadi. Agar musiqani raqam ko‘rinishida
xaridorga uzatilsa bu mahsulot bo‘ladimi
yoki xizmat, degan savol yuzaga keladi.
Shuning uchun ham elektron mahsulot almashinuvida elektron mahsulot deb yuritish,
yangi elektron bozorni tashkil etadi, jumladan, nashriyotlardagi elektron kitob bunga
misol bo‘ladi. Bunday elektron tijoratning ko‘rinishi raqobatni yuzaga keltirib, yangi
ish joylarini tashkil etilishiga olib keladi.
