Pedagogik texnologiyada qo‘llaniladigan usul va vositalar

oshirilayotgan ta ’lim ning o 'rn i va darajasini aniqlashga yo'naltirilgan 
tadqiqotlarda pedagogik prognostikaning im koniyatlaridan keng foy- 
dalanishni taqozo qiladi. S h undagina ta ’lim jaray o nin ing natijalari 
fan, ishlab chiqarish, m adaniyat, iqtisod h a m d a jam iyat hayotining 
barcha sohalarini rivojlantirishga xizm at qila oladi. Pedagogik prog- 
nostikaga tayangan holda yaratilgan nazariyalargina uzluksiz ta ’lim
jarayonini uning bosqichlari va k om ponentlarining m azm uni, shakli 
va vositalarini, t a ’lim natijalarining jam iy at hayotiga ko‘rsatadigan 
ta ’sir darajasini old ind an loyihalashtirisfiga asos b o ‘la oladi. D em ak, 
sh u n d ag in ao 'q u v -tarb iy ajaray o n in i yangi p rin sip la r vayangi m af- 
kuraviy negizda qayta qurish, ta ’lim sohasida islohotlarni amalga oshi­
rish m um kin.
Shuningdek, pedagogik texnologiyalar ta ’lim jaray o n in i tashxis 
qilish va yaratilgan nazariyalar, o ‘q u v -m etod ik m ajm ualar tajriba- 
sinov asosida am aliyotga jo riy qilishning m etodologik asoslari, aniq 
m exanizm lari, usul va vositalarini ishlab chiqishi kerak. T a ’lim ja r a ­
yonining tashxis qilish m exanizm i shu jaray o n n in g yutuq va kam - 
chiliklari, t a ’lim natijasining sifat ko‘rsatkichlari, t a ’lim jarayoniga 
tatbiq qilinadigan pedagogik nazariyalar, zam onaviy texnologiya­
larning t a ’lim am aliyotini rivojlantira olish yoki t a ’lim ning taraq - 
qiyotiga t o ‘sqinlik qilish darajasini aniqlashga yo 'n altirilish i kerak. 
Pedagogik tajriba-sinov esa am alga oshirilgan tadqiqot natijalari­
ning sam aradorlik darajasini aniqlashda alo h ida aham iyatga ega. 
O 'tkazilayotgan tajriba-sinovning xarakteri bilan bog'liq tarzda o 'q u v
dasturlari, darslik va dars ishlanmalari, m etodik qo'llanm alar, didaktik 
ishlanm alar yaratilishi va tajriba-sinov jaray o n ig a taqdim etilishi 
zarur. Agar o 'q u v dasturi tajrib adan o 'tk azilayo tg an b o'lsa, kuza- 
tilayotgan t a ’lim jaray o n in i, y a ’ni darslik yoki dars ishlanm alari, 
texnik vositalar, ko'rgazm ali qurollar, o 'q u v q o 'llan m alari bilan 
ta ’minlashga erishish talab etiladi. B unda asosiy e ’tibor o'qituvchining 
qaysi m etod yoki pedagogik texnologiyani qoilaganligiga emas, balki 
o 'q u v dasturi doirasida taqdim etilayotgan o 'q u v m ateriallarining 
sam aradorligini aniqlashga qaratiladi. C h u no n ch i, tajriba-sinov ja ra ­
yoniga jalb etilgan nazariyalar ham d a tajriba sinflaridan olingan n ati­
jala r statistik jih a td a n ishlanishi talab etiladi. A m alga oshiriladigan 
tajriba-sinov jaray oni va u larning natijasi ekspertizasiga nufuzli il- 
m iy-pedagogik jam o a la r h a m d a yetakchi m utaxassislar jalb etilishi 
talab qilinadi. K eng ko'lam li tajriba-sinovlarning am alga oshirilish

jaray oni va natijalarining ekspertizasi ilm iy-pedagogik jam o a la r to ­
m onidan oldindan tasdiqlangan nizom talablari asosida amalga oshi- 
rilishi kerak.
Bugungi kunda jam iyatim iz rivojlanishida pedagogik prognostika 
o 'zin in g aniq belgilab olingan m aqsad va vazifalari, obyekti va pred- 
m eti, tadqiq etayotgan m uam m o larn in g m antiqiy asoslari, rivojla- 
nish qonuniyatlari, o 'zin in g tayanch m etodologiyasiga ega b o 'lg an
pedagogika fanining m uhim tarm og'i sifatida nam oyon bo'ladi. P eda­
gogik prognostika ilm ning ustuvor sohasi sifatida davlat va jam iyat 
taraqqiyotiga xizm at qiladigan uzluksiz t a ’lim tizim ini yangidan- 
yangi pedagogik nazariyalar negizida vujudga kelgan t a ’lim m odel- 
lari va texnologiyalari bilan qurollantirish asosida k ad rlar tayyor­
lash sifatini oshirishga yo'naltirilgandir.
Pedagogik prognostika o'q u v ch i shaxsining yosh xususiyatlari va 
rivojlanish dinam ikasini hisobga olgan holda t a ’lim texnologiyalari- 
ni tanlaydi. Tanlab olingan muayyan t a ’lim texnologiyalari doirasida 
o 'q u vchi-talab alarg a tu rli darajadagi tu sh u n c h a larn i h a m d a m ujas- 
sam lashgan bilim larni taqdim etish y o 'llarin i, shakl va vositalarini 
tak lif qiladi. M uayyan bir pedagogik texnologiyani nazariy jih a td a n
asoslaganda pedagogik prognostika o 'q u v chi h am d a o 'q ituv chin ing
jo n li faoliyat ko'rsatishini ta'm in lash g a, uning erkin fikrlash, ijod- 
korlik qobiliyatini rivojlantirishga y o 'n altirilg an ta ’lim jaray on ini 
tashkil etishni nazarda tu tm o g 'i lozim.
T a ’lim jarayoniga tatbiq qilinadigan har qanday pedagogik tex­
nologiya, lining kom poncntlari xoh ta ’lim m azm uni, xoh o 'q u v
dasturi yoki darslik, xoh o'qituvch i faoliyati orqali o'tish id an q a t'iy
nazar, o 'qu vch inin g jonli tarzdagi erkin va ijodiy faoliyatini jadal 
rivojlantirishga xi/m at qilishiga erishish talab qilinadi. B unda p e d a ­
gogik texnologiyalar, birinchi navbatda, h a r bir o 'q u v ch i-talab a- 
ning boshqa o 'q u v ch i-talab alar, dars m ateriallari ham da o 'qituvchi 
(pedagog) bilan erkin larzda m u lo q ot qilishini, fikr alm ashishini 
t a ’minlaydi. Zam onaviy pedagogik texnologiyalar pedagogik am ali- 
yotning o'quvchi yoki talaba shaxsiga q o n u n lar m ajm uini, tab iat va 
jam iy at hodisalarini, kishilik m adaniyati va axloq-odobini, m uay­
y a n fan asoslarini lanituvchi shakli sifatida n am oy o n bo 'lish i lozim. 
B u sohada n a /a iiy jih atdan q a t’iy asoslangan, h a r to m o n lam a si- 
novdan o 'tg an ham da an iq am al qiluvchi qonuniyatlarga tayanish 
m aqsadga muvoliqdir.

Pedagogik texno lo giy an in g asosiy m o h iy ati h a r b ir shaxsda 
m avjud b o 'lg an uning ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va im koniyatlari 
asosida ularda ijobiy xislat va fazilatlam i shakllantirish, rivojlantirish 
sanaladi.
Bu o 'rin d a t a ’lim m azm u n i shaxsning shakllanishi va rivojlanishi 
u ch u n m u hit sanaladi. Shuning u c h u n t a ’lim m azm u n i in so n p ar- 
varlikka yo'naltirilgan gum anistik g'oya va m e ’yorlam i o'zid a m ujas- 
sam lashtirgan bo 'lish i loz im .
Pedagogik m u n o sabatlarn i insonparvarlashtirish va dem o k rat- 
lashtirish asosidagi pedagogik texnologiya yakka hokim lik tex n o lo - 
giyasiga tu b d a n q arsh i b o 'lib , pedag og ik ja ra y o n d a ham k o rlik , 
g 'am x o 'rlik , o 'q u v c h i-tala b ala r shaxsini h u rm a t qilish, e ’zozlash 
orqali shaxsni rivojlantirish va ijod qilishga qulay m uhit yaratadi. 
A n ’anaviy t a ’lim da o 'q itu v c h i (pedagog) t a ’lim m azm unining sub­
yekti, o 'q u v ch i-talab alar pedagogik jaray o n n in g obyekti deb qaral- 
sa, ham k orlik pedagogikasida o 'q u v c h i-tala b a o 'z o 'q u v faoliyati- 
ning subyekti sanaladi. Shu sababli ham korlik pedagogikasida yagona 
t a ’lim jarayonining ikkita subyekti ham korlikda o'q u v -tarb iy a vazi­
falarini hal etadi.
U shbu pedagogik texnologiyada t a ’lim tizim i m arkazida b arka- 
m o l inson shaxsini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan in- 
sonparvarlik g'oyasi m uh im o 'rin tutadi. Bu g 'oya qay darajada am al­
ga oshirilganligi t a ’lim jarayon in in g asosiy natijasi pedagogik jam o a
m eh n atinin g sifatiga berilgan b ah o asosida aniqlanadi. Pedagogik 
m unosabatlarni insonparvarlashtirish va dem okratlashtirishda o 'quv- 
tarbiya viy jarayonning asosiy natijasini aniqlovchi m uhim om il shaxs­
ga b o 'lgan m unosabat hisoblanadi.
Insonning boshqa m avjudotlardan farqi — o 'z oldiga m a ’lum bir 
m aqsad qo'yib, so'ng unga to m o n h arak at qilishidadir. K ishining 
m aqsadi sari qiladigan h arakati, ya’n i faoliyati jaray onida m uayyan 
tabiiy va su n ’iy to 'siq larn i engib o 'tad i. Bu to 'siq la rn i b a rta ra f etish 
u c h u n u bir q ator tadbir va cho ralard an foydalanadi. M aqsadga 
yetishda m uayyan to 'siq n i engib o 'tis h u c h u n q o 'llan ad ig an tad b ir 
va choralar m ajm ui usul deb ataladi.
In so n m aqsadga etishda b ir n ech a, b a ’zan esa o'n lab -y u zlab
to 'siq larn i yengishiga to 'g 'ri keladi. Bu to 'siq la rn i yengish u c h u n
tegishli usullar m a ’lum b ir tizim d a q o'llan ad i. M aqsadga yetishda 
q o 'llanadig an usullar tizim in i uslub deb ataladi.

U sullarni m a ’lum bir uslubda q o ‘llash jaray o n id a har bir hara­
kat m aq o m i m uayyan m aqsad k o ‘rsatkichlariga bo'ysundiriladi. 
U n d a n tashqari, inson m aqsadga yetish jaray o n id a bir q a to r qo- 
nuniyatlarga ham tam oyil sifatida am al qiladi.
T a ’lim uslubi — o'qituvch i (pedagog) bilan o ‘q u v chi-talabalar 
orasida bihm berish va uni olish maqsadida amalga oshiriladigan o ‘zaro 
aloqalarni tizim ga soluvchi pedagogik tadbirdir. 0 ‘qitish uslublari 
o ‘quv jarayo n inin g asosiy qism i hisoblanadi. Tegishli uslublarsiz 
pedagogik faoliyatni am alga oshirib b o im a y d i.
U slublar bilim larni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab so'z 
orqali ifodalash, ko'rgazm ali va am aliyga bo'linadi. T a ’lim m azm u- 
nini o 'zlash tirishda о ‘quvchi-talabalarning t a ’lim faoliyatiga m u n o - 
sib ravishda quyidagi uslublar: tushuntirish — illyustrativ, reproduktiv, 
m uam m oli bayon, xususiy qidirish yoki evristik h am d a yarim ta d - 
qiqot uslublari q o ‘llaniladi.
T a ’lim ning og'zaki uslublariga: hikoya, m a ’ruza, suhbat va b osh­
qalar kiradi. B u uslublarni q o 'lla sh d a o 'q itu vch i (pedagog) so 'z
vositasida o 'q u v m aterialin i bayon qiladi, tu sh u n tirad i, o 'q u v ch i- 
talab alar esa tinglash, eslab qolish orqali u n i faol qabul qiladi.
H ikoya uslubida o'quvchi-talabalarga beriladigan t a ’lim m azm u- 
nini og'zaki bayon qilish ko'zda tutiladi. B uuslubni qo'llashda m uay­
yan pedagogik usullardan foydalaniladi. M asalan, diq qatni faollash- 
tirish, bayon qilish, taqqoslash, asosiylarini ajratish, yakunlash 
kabi m antiqiy tad birlar shular jum lasidandir. Hikoya sam aradorlig- 
ining shartlari: rcjani qunt bilan o 'y lab tuzish, m avzuning izchil 
yoritilishini ta ’m inlash, ko'rgazm alarni muvaffaqiyatli tanlash, ba- 
yonda kerakli em otsionallikka erishish.
M a ’ruza — bilim ni so 'z bilan ifodalash uslublaridan biri sifatida 
beriladigan bilim larni og'zaki bayon qilishni k o 'zd a tutib, o 'z h a jm i- 
ning kattaligi, m antiqiy qurilishi, obrazli isbotlash va um u m lash ti- 
rishning m urakkabligi bilan hikoyadan ajralib turadi.
M a'ru za davom ida beriladigan bilim ni og'zaki bayon qilish, 
uzoq vaqt davom ida o 'q u v c h i-ta la b a la rn in g d iqqatini tu tib turish 
h am da ularning likrlarini (aollashtirish, isbotlash, t a ’rif berish, 
bir tizim ga kcltirish, um u m lash tirish kabi pedagogik usu llard an
foydalaniladi.
Suhbat uslubi atroflicha o'ylangan savollar yordam ida o'qituvchi 
(pedagog) bilan o 'q u v c h i-tala b ala r orasidagi suhbatni k o 'z d a tu -

tib, u о ' q
li
vchi■■ ta 1 ;ibalam ing fikrlash tizim ini, yangi tu sh u n c h a lar 
va qonuniyatlarni o'zlashtirishga olib keladi.
Suhbat uslubini qo'llashda savollarni qo'yish (asosiy, qo'shim cha, 
yo'llovchi va boshqalar), o 'quvchi-talabalarning javob va m ulohaza- 
larini m uhokam a qilish, suhbatdan xulosalarni shakllantirish, javob- 
larn i tuzatish usullaridan foydalaniladi.
T a’limning ko'rgazmali uslubini shartli ravishda ikki katta guruhga 
b o 'lish m um kin: k o 'rgazm ali va nam oyish qilish uslublari.
K o'rgazm ali uslubi o 'quv ch i-talabalarg a nam oyish etiladigan 
q o 'llan m alar, ju m lad a n , xarita, plakat, doskadagi chizm a va rasin- 
lar, suratlar va boshqalarni k o'rsatishni k o 'z d a tutadi. N am oy ish 
qilish uslubi. odatda, qurilm a, asboblar, tajribalar, turli tip d a g i 
p rep aratlarni nam oyish qilish b ilan bog'liq.
T a ’lim ning ko'rgazm ali uslublarining o'ziga xos xususiyati shun- 
daki, ular so 'z bilan ifodalash uslubi b ila n u yoki bu darajada 
u y g 'u n lash ib k etad i. S o ‘z va k o 'rg a z m a lilik n in g c h a m b a rc h a s 
bog'liqligi shundaki, obyektiv borliqdagi q o nu n iyatlar am aliyotda 
birgalikda q o 'llan ish n i taqozo etadi. D em ak, so 'z va ko'rgazm alilik 
aloqasining xilm a-xil shakllari mavjud. T a ’lim vazifasining o'ziga 
xos xususiyati, m avzuning m azm u n i, m avjud k o 'rg azm ali vosi- 
talarning xarakteri, o 'quvchi-talabalar tayyorgarligi darajasidan kelib 
chiqib, aniq bir holatda u lar oqilona uyg'unlashtiriladi.
A m aliy u slublar tarb iy a fao liy atin in g x ilm a-x il tu rla ri keng 
doirasini qam rab oladi. A m alda quyidagi usullar qo'llaniladi: vazifa 
(m a q sa d )n i q o 'y ish , u n i b a ja rish u slu b in i reja la sh tirish , b a ja - 
rish ja ra y o n in i b osh q arish , ta h lil qilish, k a m c h ilik la r sab ab in i 
an iq lash , m aqsadga to 'liq erish ish u c h u n t a ’lim ja ra y o n ig a tu z a ­
tis h kiritish.
A m aliy m ashqlarning a n iq tu rla rid an biri m ashqni sharhlash 
hisoblanadi. U ni bajarishda o'quvch i-talab a bo'lajak xatti-harakatini 
faol m ushohada qiladi, o'ziga o 'z i eshittirib gapiradi h am d a bo'lajak 
voqeani sharhlaydi. H arak atn i sharhlash o'quv chi-talabaga o'zin in g
tip ik xatosini anglashgavaharakatigatuzatishlar kiritishigako'm ak- 
lashadi.
Amaliy tarbiya uslublarining ikkinclii guruhini laboratoriya tajriba- 
lari tashkil qiladi. K eyingi yillarda m ak tab, o 'r ta m axsus, kasb- 
h u n a r t a ’lim i m uassasalari va oliy o 'q u v yurtlarida frontal lab o ra ­
toriya ishlari m ustahkam o 'rin oldi.

A m aliy u slu b lar tarbiyani so ‘z orqali ifodalash vn uni k o 'r- 
gazm ali u slu blar bilan m ustahkam lash jara y o n i bihut chnm bar- 
chas b o g 'liq lik d a q o ‘llaniladi, bun d a m ashq, tarbiya, m ehnat ope- 
ratsiyasini b a ja rish d a n old in o ‘qituvchi (p edagog) tu sh u n tirish
berad i, k o 'rsatad i. O g'zaki tu sh u n tirish va ko 'rg azm ali nam oyish, 
o d a td a , m ashqni bajarish jara y o n in in g o 'z i bilan bir v aqtd a olib 
boriladi.
M u am m o li-q id iruv uslublari m uam m oli t a ’lim jarayonida q o 'l- 
lanadi. Bu uslublardan foydalanishda o ‘qituvchi (pedagog) a w a lo , 
m u am m oli vaziyat y aratadi, savollar q o 'y ad i, m asalalarni, to p ­
shiriqlarni tak lif qiladi, m uam m oli vaziyatni yechishga qaratilgan 
m u h o k am an i uyushtiradi, xulosalarining t o ‘g ‘riligini tasdiqlaydi. 
0 ‘quv ch i-talabalar oldingi bilim va tajribalariga asoslanib m u am ­
m oli vaziyatni hal qilish y o ‘llari t o ‘g ‘risidagi takliflarini aytadi 
va oldin olgan bilim larini u m u m lash tirad i, m uam m oli vaziyatni 
yechishning eng o q ilo n a v a ria n tin ita n la y d i. B u u slu b o 'q u vch i-tala- 
balarning bilim ga qiziqishlarini oshiribgina qolm ay, ularda fikrlash 
qobiliyatini ham rivojlantiradi.
0 ‘quv m aterialini m uam m oli uslub yordam ida o 'tish m u am ­
m oli tuzilgan m a ’ruza uslubi orqali bilim bayoni davom ida m ulohaza 
yuritish, isbotlash, um um lashtirish, faktlarni tahlil qilish, o'q u v ch i- 
talaba fikrini o ‘z ortidan ergashtirish, uni faolroq qilish kabi usul- 
lardan foydalanishni k o 'zd a tutadi.
M u a m m o li-q id iru v uslu b lari k o 'p ro q ijodiy bilim faoliyati 
ko'n ikm alarin i rivojlantirish m aqsadida qo 'llanad i. U lar o 'q u v ch i- 
talabalarning bilim ni c h u q u r anglashiga, mustaqil egallashiga yor- 
dam beradi. Bu uslublar ta ’lim jaray o nid a tu shu n ch a, qonun va na- 
zariya kabilarni shakllantirish k o ‘zda tutilganda, faktik axborotni 
m a ’Ium qilish, m eh n a t fao liyatin in g labo rato riy a tajriba o 'q u v
ko'n ikm alarin i hosil qilishda, o ‘quv m aterialining m azm uni prin- 
sipial jih a td a n yangi b o 'lm asd an , ilgari o ‘rganilganining m antiqiy 
davom i bo 'lsa, uning asosida o 'q u v c h i-tala b ala r yangi bilim ni qidi- 
rish u c h u n m ustaqil qadam tashlasa, m azm un hodisadagi sabab- 
oqibat va boshqalarga olib kelsa, sam arali q o'llanadi. M u am m oli- 
qidiruv uslublari k o 'p ro q o'qituvch i(p ed ago g )lar o 'q u v c h i-tala b a- 
larni m uam m oli vaziyatni yechish faoliyatiga tayyorlagan hollarda 
q o'llanadi. Shuning u c h u n bu uslub o 'zin i ilm iy-tadqiqot ishlariga 
bag'ishlagan talaba yoshlarga asqotadi.

Pedagog, od atda, o ‘z oldiga talabalar m aterialning m azm u n in i 
tu shunib, o ‘zlashtirib olishsin, m a ’lu m bilim larni egallab am aliy­
o td a q o ‘llashga o ‘rgansin, degan m aq sad n i q o ‘yadi. Lekin o 'z la s h ­
tirish, tushunish, q o 'lla sh nim an i anglatadi? Pedagog o ‘z oldiga 
q o ‘ygan m aqsadga erishganligini q anday biladi?
Pedagogik m aqsadlarga erishganlik yoki erishm aganlikni bilish- 
ning an iq vositalari b o ‘lgandagina, pedagog o ‘zining m e h n a ti sa­
m arali ekanligiga va tanlagan m etodlari m aqsadga muvofiqligiga yoki, 
aksincha, samarasiz ekanligiga ishonch hosil qilishi m um kin. 0 ‘qitish 
uslubini tadqiq qilishda pedagogik texnologiya tarafdorlari ay nan shu 
narsan i nazarda tu tish g an edi.
Pedagog jam iyat dan buyurtm ani um um iy k o ‘rinishda oladi. H at- 
toki, o ‘quv dasturlarida belgilangan m aqsadlar h a m b ir n ech ta tu - 
shuntirishlar bilan cheklangan. Bu erd a m aqsadlarni aniqlashtirish- 
ning o ‘ziga xos pillapoyasini tu zish m um kin: jam iyatn ing um um iy 
talablaridan — t a ’lim tizim i vazifalariga, u lard a n —m a ’lu m o ‘quv 
yurti, o ‘quv predm eti, uning m avzuli b o ‘lim lari va alohida o ‘quv 
m aqsadlariga o ‘tish m um kin.
M .V .K larin ta ’lim o ti b o 'y ich a pedagoglar to m o n id an m aqsad- 
lam i belgilashning a n ’anaviy usullari quyidagilar:
1. 0 ‘quv m aterialining rejasidan kelib chiqib, m aqsadni belgi- 
lash.
2. M aqsadni pedagog faoliyati orqali ifodalash.
3. Talabaning intellektual, em otsional, shaxsiy rivojlanishi ich- 
ki jarayonlari va q o n u nun iyatlari orqali o ‘quv m aq sadni q o ‘yish.
4. 0 ‘quv m aqsadlarini talabalar faoliyati orqali q o ‘yish.
Shu m unosabat b ilan o 'q itish n in g m aqsadlarini t a ’lim m az m u ­
ni, pedagog yoki talabaning faoliyati orqaU belgilash t a ’lim da kuti- 
layotgan natijalar haqida an iq tasa w u rg a ega b o ‘lishga im kon ber- 
maydi. Bu natijalar haqida talabalar faoliyatining faqat tashqi n am o- 
yo n b o ‘lishidan xulosa chiqarish m um kin. Pedagog o ‘qitish natija- 
sini aniqlashtira borib, uning kuzatish m u m k in b o ‘lgan tash q i bel- 
gilarini, y a’ni so‘zlashish, h arakatlanish jaray o n in i to ‘la tasvirlashga 
intiladi. B a’zida, tasvirlash jaray on i tash q i belgilarini sanab chi- 
qishga olib keladi va ushbu jaray o n orqali n atijan i sezilarli darajada 
soddalashtirish m um kin.
Zam onaviy pedagogik texnologiyada nazarda tutiladigan m aqsad- 
lam i q o ‘yish uslubi o ‘zining ashyoviy xususiyatiga ega. Bu shundan

iboratki, o'q itish m aqsadlari talabalar harak atid a ifodalanadigan va 
aniq k o ‘rinadigan va oM chanadigan n atijalar orqali belgilanadi.
D em ak, a n ’anaviy o ‘quv jaray o n id a asosiy om il bu pedagog- 
ning faoliyati hisoblansa, pedagogik texnologiyada birinchi o ‘ringa 
ta ’lim jarayonidagi talabalarning faoliyati q o ‘yiladi.
Ilg‘o r ijodkor pedagoglar, a n ’anaviy ta ’lim texnologiyasidagi 
kam chiliklarga javob topish, talabaning aqliy m ehnatini amalga oshi­
rish usullarini izlanishlari natijasida o'ziga xos ta ’lim usuli vositalarini 
yaratadilarki, buning oqibatida yangicha pedagogik fikrlash tarzi 
vujudga keldi. M an a shu izlanishlar zam irida zam onaviy pedagogik 
texnologiyaga asos solgan pedagogik texnologiyalar yaratila bosh- 
landi. Q o'llanad ig an pedagogik texnologiyalam i bir tizim ga solish, 
unga m aqsadli y o ‘nalish berish ta ’lim ni am alga oshirishdagi shakl va 
m azm un yaxlitligi t a ’m inlangan h o ldag in a kutilgan zaru r natijani 
berishi m um kin. T a ’lim ga testlar, diagnoz va diagnostik tahlilning 
olib kirilishi, bilim larni k o'p balli baholash tizim ida aniqlashga o ‘tish, 
b o ‘lim m azm u nin i yaxlit ho ld a o ‘zlashtirishni m odellashtirish, ti­
zim ga solingan n azo rat turlarida, talabalarning ishlashi va a n ’anaviy 
dars shakllarining vujudga kelishi, biz shu paytgacha o ’rganib qol- 
gan a n ’anaviy ta ’lim o ‘m ig a vujudga kelgan pedagogik texnologiya­
lar b o ‘lib, u lar y angicha fikrlash tizim idagi ta ’limga o 'tis h n i taqozo 
qiladi.
T a ’lim ni am alga oshirish jarayoniga zam onaviy pedagogik tex­
nologiyalam i kiritish quyidagilarga asoslanadi:
- t a ’lim jaray o n id a ishtirok etuvchi talaba shaxsi ustuvorligini 
t a ’m inlash;
- t a ’lim m aqsadining natijaga erishuvini am alga oshirish;
- ta ’lim jarayoni boshqariluvchi jarayon ekanligidan kelib chiqqan 
h o ld a uning m aqsadli boshqariluviga erishish;
- t a ’lim m azm unini t a ’m inlovchi vosita, usul shakllari texnolo- 
giyasini yagona b ir tizim ga keltirish.
H ozirgi vaq tda zam onaviy pedagogik texnologiyalam ing asosiy 
tam oyillari quyidagilardir:
- m untazam tahlil qilib borish;
- loyihalashtim vchi vositalarning eng zarurini tanlash;
- m etod va usullarning m aqsadga m uvofiqligini aniqlay bilish;
- olinishi z a ru r bo 'lg an natijasini o ldindan taxm in qilish, y a ’ni 
m aqsadlam ing am alga oshishiga erishish;

- t a ’lim jaray o nining yaxlitligini t a ’m inlash.
Z am onaviy pedagogik texnologiya t a ’lim jarayoniga bir qato r 
yangi elem en tlam i olib kirishni taqozo qiladi. B ular quyidagilar:
1. Diagnoz.
2. O 'quv birliklarini (m ezonlarini) belgilash.
3. Diagnostik tahlil.
4. T uzatish kiritish (korreksiya).
5. Q ayta to ia tis h (k etm a-k etlik n i yo ‘qotish).
6. K utilishi lozim b o ‘lgan n atijani olish.
7. Reyting.
Yuqorida keltirilgan tam oyillar va eleinentlarga asoslangan holda 
zam onaviy pedagogik texnologiyalarni t a ’lim jarayoniga jo riy qilish, 
xorijiy ham da h am d o 'stlik davlatlaridagi pedagogik texnologiyalar- 
d a n foydalanib, o ‘zim izning zam onaviy pedagogik texnologiya ti­
zimini vujudga keltirish borasida amalga oshirilayotgan ishlarni um um ­
lashtirish va am alda q o ‘llash u c h u n quyidagilarni am alga oshirish 
m aqsadga m uvofiq bo'ladi:
1. T a ’lim jarayonining ishtirokchilari pedagog va talaba o ‘rtasida 
o ‘quv m eh n a ti rejasini ishlab chiqish, y a’ni pedagog b o ‘lim yoki 
b ob ni o ‘rganish rejasini tu za r ekan, ushbu rejada talaba faoliyati o ‘z 
aksini to p m o g ‘i lozim .
2. F anning ichki b o g ian ish i yoki fanlararo bog‘lanish im koniyat- 
larid an m aqsadli foydalanish. M a ’lum ki, h a r b ir o ‘rganiladigan 
kichik yoki yirik o ‘quv birliklari old in o ‘rganilganlariga tayanadi. 
D em ak, talabani yangi b o 'lim , bobni o ‘rganishga olib kirishda un- 
dagi m avjud bilim larga tayanish, agar m avjud bilim lar yangi b o b ­
ni, b o ‘lim ni o ‘rganishga yetarli b o ‘lm asa. oraliq tayyorgarlik olib 
borish va sh u n d an keyingina talab an i bilim larni o ‘rganishning nav- 
batdagi bosqichiga olib kirish lozim. Bunday ishlash zam onaviy p ed a­
gogik texnologiyaning asosiy elem entlaridan biri diagnoz (tashxis) 
hisoblanib, talabalarning yangi yangi b ilim larn i o ‘zlashtirishga qan - 
chalik darajada tayyor ekanliklarini aniq lash d an iborat.
3. 0 ‘quv birliklari m ezonlarini belgilash. 0 ‘quv birliklari talaba 
to m o n id a n o ‘rganilishi lozim b o ‘lgan tu sh u n c h a , t a ’rif, qoida, 
qonunlar, hodisa va voqealardan iborat b o ‘lib, u lar orasidagi m an ti- 
qiy bog‘lanishning ta ’m inlanishini shu bob yoki b o ‘lim ning o ‘zlash- 
tirilishiga olib keladi. Pedagog bob, b o ‘lim u ch u n ajratilgan soatlarda 
talabalar o ‘rganishi kerak b o ‘lgan o ‘quv birliklarini aniqlaydi, u uchun

ajratilgan vaqtni h am belgilaydi. 0 ‘quv birliklari o ‘zlashtirilishi zarur 
b o'lgan m ezonlar hisoblanib, talabalar bilim ini baholashning che- 
garaviy qiym ati bilan o 'lch an adi, y a ’ni talaba ushbu ko'rsatilgan 
m ezonlam i bilsagina baholanadi. Pedagog shu paytda guruhga nisbatan 
o 'rta c h a baho bilan ishlamaydi, balki an iq o'lchovlarga asoslangan 
holda ish olib boradi. O 'quv rejasini tuzishda pedagog talabalar bilishi 
lozim b o 'lg an o'q u v biriiklarini bo 'lim , bob va sem estrlar bo'yicha 
aniqlaydi h am da talabalarga topshiriq sifatida b o 'lim n i o'rganishdan 
oldin vazifa qilib beradi. Berilgan topshiriqlar o'zlashtirish reytingini 
aniqlashda nazorat topshirig'iga o'tkaziladi.
4. D iagnostik tahlil. B ilim , k o 'n ik m a va m alakadagi k am chilikni 
aniqlash, ularni to'ldirish va navbatdagi o'zlashtirish bosqichiga k o 'ta- 
rilish m aqsadida quyidagi diagnostika tadbirlari am alga oshiriladi:
- o'quvchi-talabalar o'zlashtirish darajasini diagnostikalashtirish;
- bo'lim lardagi yetishm ovchiliklarning oldini olish;
- aniq lang an yetishm ovchiliklarni to 'ld irish m aqsadida m axsus 
topshiriq lar ishlab chiqish;
- maxsus topshiriqlar bilan ishlash soatlarini belgilash;
- yakuniy diagnostik tahlil qilish.
D iagnostika t a ’lim texnologiyasining navbatdagi bosqichi bo'lib, 
uning asosiy elem entlarid an hisoblanadi. O 'zlashtirishdagi kam chi- 
liklar sababini aniqlash, h a r bir talabaning bilim darajasini aniqlash, 
rejaning borishida tuzatishlar kiritish y o 'li bilan t a ’lim jarayonining 
kafolatlanganligi t a ’m inlanadi. D iagnostik tah lil nazorat tu rlaridan 
test so'rovida am alga oshiriladi.
5. Q ayta to 'ld irish (nuq son larn i yo'qotish). Q ayta tuzatish kiri- 
tish d an m aqsad, olingan bilim lardagi k am chiliklarni b a rta ra f etish- 
d a n iborat. K am chiliklarni b a rta ra f etish to'ld irish asosida amalga 
oshiriladi. Q ayta to 'ld irish asosan am aliy-tatbiqiy m ashg'ulotlarda 
amalga oshiriladi. Shu m aqsadda pedagog talabalar o'zlashtirish dara- 
jasidagi to 'ld irish n i am alga oshirm o g'i lozim . B unda pedagog tan la- 
yotgan o 'q u v vazifasining darajasini talabalarda m avjud b o 'lg an real 
bilim larga m oslashtirish zarur.
6. Kutilishi lozim b o 'lg an natijalarni olish. Bu elem ent pedagogik 
texnologiyaning m arkaziy g'oyasi hisoblanadi. Pedagogik texnologiya 
t a ’lim jarayoni natijasida k a fo la tlib o 'lish in i talab qilar ekan, p e d a ­
gog oldiga jarayo nn ing borishini k o 'z d a tutilgan m aqsadda am alga 
oshirish va an iq n atijani m o'ljallab rejalashtirishni m aqsad qilib

qo'yadi. Jaray o n borishi davom ida shu jarayo n tahlil qilib boriladi, 
tuzatishlar kiritiladi, qayta to 'ld irish la r am alga oshiriladi va o ld in ­
dan kutilishi rejalashtirilgan n atija olinishiga erishiladi. D em ak , za­
m onaviy pedagogik texnologiya deb ilgari surilgan g'oyaning maqsadi 
ana shundadir.
Jah o n pedagogika fani ilm iy-texnika taraqqiyoti ta ’sirini boshidan 
kechirib, psixologiya, kibernetika, tizim lar nazariyasi, boshqaruv 
nazariyasi va boshqa fanlar yutuqlarini birlashtirib, bugungi k u n d a
faol yangilanish jaray o nlari bosqichiga q ‘tdi va inson im koniyatlari- 
ni sam arali rivojlantirish am aliyotiga boy m ahsul berm oqda.
Pedagogik texnologiya uslublari dastlab t a ’lim berishning nam u- 
naviy vaziyatdagi 
0 ‘zlashtirish talab etiladigan m ahsuldor, y a’ni 
reproduktiv darajasi u c h u n ishlab chiqilgandi. R eproduktiv t a ’lim
h a r qan day t a ’lim ning zaru r tarkibiy qism i hisoblanadi, u insoniyat 
jam g ‘argan tajribani aniq o ‘quv fani doirasida 
0 ‘zlashtirish bilan 
bog'liq. T a ’lim oluvchilarda bilim va ko‘nikm alarning m a ’lum «poy- 
devori» h o sil q ilin g a n d a n keyin g in a, t a ’lim n in g n a tija li, y a ’ni 
produktiv va ijodiy yondashish uslublariga o ‘tish m um kin.

Download 6,99 Mb.