4.2. Innovatsion texnologiyalar asosida iqtisodiy
fanlarni o'qitish
«Ta’lim to 'g ‘risida»gi q onun va «K adrlar tayyorlash m illiy das
turi» asosida t a ’lim -tarb iya sohasida olib borilayotgan tub islohot-
larning asosiy y o 'nalish larin i anglab olm oq lozim . U lar quyidagi
y o 'nalishlardir:
- ta ’lim m azm unini, tizim ini isloh qilish:
- t a ’lim -tarb iya boshqaruvini isloh qilish;
- t a ’lim n in g b o z o r iq tiso d iy o tig a aso slan g an m ex a n izm in i
yaratish ;
- o ta -o n a , o 'q itu v c h i-o 'q u v c h in in g t a ’lim jarayoniga b o 'lg an
yangicha qarashlarini shakllantirish;
- bu tub islohotlarn in g bosh h arak atlan tiaiv ch i kuchi-yangi
pedagogik texnologiyani am aliyotga tatb iq etishdan iborat.
Hozirgi davr ta ’lim taraqqiyoti yangi yo'nalish-innovatsion peda-
gogikani m aydonga olib chiqdi. «Innovatsion pedagogika» term ini va
unga xos bo'lgan tadqiqotlar G 'arb iy Evropa va AQShda XX asm ing
60-yillarida paydo b o 'ld i. In n o v atsio n faoliyat F .N .G o n o b o lin ,
S .M .G o d n in , V .I.Zagvyazinskiy, V .A .K an-K alik, N .V .K uzm ina,
V .A .Slastenin, A .I.Shcherbakov ishlarida tad q iq etilgan. Bu tad -
q iqotlarda innovatsion faoliyat yangilik va ilg‘o r pedagogik tajriba-
larni keng yoyish nuqtai nazaridan yoritilgan.
X .B a rn e t, D j.B a s s e t, D .G a m ilto n , N . G ro s s , R .K a rls o n ,
M .M ayez, A.Xeyvlok, D .C h e n , R .E d em ishlarida innovatsion jara-
yonlarni boshqarish, t a ’lim dagi o'zg arishlarn i tashkil etish, inn o-
vatsiyaning «hayoti va faoliyati» u c h u n zarur b o 'lg an sh art-sharoit-
lar m asalalari tahlil qilingan.
Y angilik kiritishning ijtim oiy-psixologik aspekti am erikalik in-
novatik E .R odjers to m o n id a n ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish
jaray o n i qatnashchilarining toifalari tasnifini, uning yangilikka b o ‘1-
g an m unosabatini, u n i id ro k qilishga shayligini tad q iq etadi.
Oliy m aktab o ‘qituvchisining innovatsion faoliyati oliy m aktab
pedagogikasining bosh m u am m o larid an biridir.
Innovatsiya (inglizcha innovation) — yangilik kiritish, yangi-
likdir.
A .I.Prigojin innovatsiya deganda. m u ayy an ijtim oiy birlikka-
tashkilot, aholi. jam iy at, guruhga yangi, n isbatan tu rg ‘u n unsur-
la m i kiritib boruvchi m aqsadga m uvofiq o ‘zgarishlarni tush un adi.
Bu in no vato r faoliyatidir.
T ad qiq o tch ilar (A .I.Prigojin, B.V .Sazonov, V .S.Tolstoy, A .G .
Kruglikov, A .S.Axiezer, N .P .S tep ano v va boshqalar) innovatsion
jarayon lar tarkibiy qism larini o ‘rganishning ikki yondashuvini ajra-
tadilar: yangilikning individual m ikrosathi va alohida-alohida kiritil-
gan yangiliklarning o 'z a ro t a ’sirini m ikrosathi.
B irinchi yondashuvda, hayotga joriy etilgan qandaydir yangi
g‘oya yoritiladi.
Ikkinchi yondashuvda, alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning
o ‘zaro t a ’siri, ularning birligi, raq o bati va natijada birining o ‘rn in i
ikkinchisi egallashidir.
Bu konsepsiya yangilik kiritishga nisbatan о 'lchanadigan jarayon
ekanligidan kelib chiqadi.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsiya jarayonning sxemasi
beriladi. U quyidagi b o sqichlam i qam rab oladi:
1. Yangi g ’oya tu g ‘ilishi yoki yangilik konsepsiyasini paydo qilish
bosqichi, u kashfiyot bosqich i deb h a m yuritiladi.
2. lxtiro qilish, ya’n i yangilik yaratish bosqichi.
3. Y aratilgan yangilikni am ald a q o ‘llay bilish bosqichi.
4. Yangilikni yoyish, u n i keng ta tb iq etish bosqichi.
5. M uayyan sohada yangilikning h u k m ro n lik qilish bosqichi. Bu
bosqichda yangilik o ‘zining yangiligini yo 'q o tad i, uning sam ara b e
radigan m uqobili paydo b o ‘ladi.
6. Yangi m uqobillik asosida, alm ashtirish orqali yangilikning
q o ‘llanish doirasini qisqartirish bosqichi.
7. V.A.Slastenin yangilik kiritishni m aqsadga m uvofiq yo‘naltiril-
g an yangilik yaratish, keng yoyish va foydalanish jaray o n i m ajm ui,
uning m aqsadi insonlam ing ehtiyoji va intilishlarini yangi vositalar
bilan qondirish, deb biladi.
Yangilik kiritishning tizimli konsepsiyasi mualliflari (A.I. Prigojin,
B.V. Sazonov, V.S. Tolstoy) innovatsion jarayo n lam ing ikki m u
him shaklini farqlaydilar.
B irinchi shaklga, yangilik kiritishning oddiy jaray onlari kiritila-
di. Bu ilk b o rm a h s u lo t o ‘zlashtirgan tashkilollarga taalluqlidir.
Ikkinchi shaklga, yangilikni keng k o 'lam d a ishlab chiqish ta a l
luqlidir.
Yangilik kirtish h a m ichki m an tiq h am vaqtga nisbatan qonuniy
rivojlangan va uning atro f-m u hitg a o ‘zaro t a ’sirini ifodalaydigan di-
nam ik tizim dir.
Pedagogik innovatsiyada «yangi» tushunchasi tnarkaziy o 'rin
tutad i. Shuningdek, pedagogika fanida xususiy, shartli, m ahalliy va
subyektiv yangilikka qiziqish uyg‘onadi.
Xususiy yangilik V .A .Slasteninning aniqlashicha. joriy zam o-
naviylashtirishda m uayyan tizim m ahsuloti unsurlaridan birini yan-
gilashni ko‘zda tutadi.
M urakkab va progressiv yangilanishga olib keluvchi m a’lum
un surlarning yig‘indisi shartli yangilik hisoblanadi.
M ahalliy yangilik aniq obyektda yangilikning foydalanishi bilan
belgilanadi.
Subyektiv yangilik m a ’lum obyekt u ch u n obyektning o ‘zi yangi
b o iis h i bilan belgilanadi.
Ilm iy y o ‘nalishlarda yangilik va innovatsiya tushunchaiari farqla-
nadi. Y angilik - bu vosita: yangi m etod, m etodika, texnologiya va
boshqalar.
«Innovatsiya» - b u t a ’lim: m a ’lum bosqichlar bo'yicha rivojlana-
digan jarayon.
V .I.Z agvyazinskiy «yangi» tu sh u n ch asig a t a ’rif berib, peda-
gogikadagi «yangi» faqatgina bu g ‘oya em as, balki hali foydalanil-
m agan yondashuvlar, m etodlar, texnologiyalardir.
R.N.Yusufbekova pedagogik yangilikka
0 ‘qitish va tarbiya berishda
a w a l m a ’lum b o ‘lm agan va a w a l qayd qilinm agan h o lat, natija,
rivojlanib boruvchi nazariya va am aliyotga eltuvchi pedagogik voqe-
likning o ‘zgarib tu rishi m u m k in b o 'lg an m azm uni sifatida qaraydi.
Pedagogik innovatsiyada R .N .Y usufbekova innovatsion jaray on
tuzilm asining uch blokini farqlaydi:
Birinchi blok - pedagogikadagi yangini ajratish bloki. Bunga peda-
gogikadagi yangi, pedagogik yangilikning tasnifi, yangini yaratish
shart-sharoiti, yangilikning m e ’yorlari, u ni o ‘zlashtirish va foydala-
nishga tayyorligi, a n ’ana va novatorlik, pedagogikadagi yangini yara
tish bosqichlari kiradi.
ik k in ch i blok - yangini idrok qilish, o 'zlash tirish va baholash
bloki: pedagogik ham jam iyatlar, yangini baholash va uni o'zlashtirish
jarayonlarining rang-barangligi, pedagogikadagi konservatorlik va
novatorlik, innovatsiya m uhiti, pedagogik jam iyatlarning yangini
idrok etish va baholashga tayyorligi.
U ch inch i blok — yangidan foydalanish va uni joriy etish bloki,
y a’n i yangini tatb iq etish, foydalanish va keng joriy etish qonuniyat-
lari va turlaridir. M .M .P otashnikning innovatsiya jara y o n la rita lq in -
lari h a m e ’tiborga m olikdir. U innovatsiya jarayonining quyidagi tu -
zilm asini beradi:
- faoliyat tuzilm asi-m otiv-m aqsad-vazifa-m azm un-shakl-m etod-
lar-m etod ik a k o m p o n en tlari yig‘indisi;
- subyektiv tuzilm a-innovatsion faoliyat subyektlarining xalqaro,
m intaqaviy, tu m a n , sh ah ar va boshqa sathlari;
- m azm un tuzilm asi — o ‘quv-tarbiyaviy ishlar, boshqaruv (va
b.)da yangilikning paydo b o ‘lishi, ishlab chiqilishi va o ‘zlashtirilishi;
- bosqichlikka asoslangan hayotiy davriylik tuzilm asi 'yangilik
ning paydo bo‘lishi-ildam -o‘sish-yetuklik-o‘zlashtirish-diffuziya (sin-
gib ketish, tarqalish) — zam onaviylashtirish;
- boshqaruv tuzilm asi — boshqaruv harakatlarin ing 4 ta tu ri-
ning o 'z a ro aloqasi: rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish,
nazorat qilish:
- tashkiliy tuzilm a — diagnostik, o ld in d an k o ‘ra bilish, so f ta s h
kiliy, am aliy, um um lashtiruvchi, ta tb iq etuvchi.
| 