I N S E R T U S U L I (texnikasi)
Insert — samarali o‘qish va fikrlash uchun matnda belgilashning
interfaol tizimi.
Insert — avvalgi bilimlarni faollashtirish va matnda belgilash uchun
savollarning qo‘yilish muolajasi. Shundan so‘ng matnda uchraydigan,
har turdagi axborotlarning belgilanishi.
Insert. — matn bilan ishlash jarayonida ta’lim oluvchiga o‘zining
mustaqil bilim olishini faol kuzatish imkonini ta’minlovchi kuchli asbob.
Matnda belgilash tizimi
( y f ) — men bilaman deganni tasdiqlovchi belgi;
(+) — yangi axborot belgisi;
(—) — meni bilganlarimga zid belgisi;
(?) — meni o‘ylantirib qo‘ydi. Bu bo‘yicha menga qo‘shimcha ax-
borot kerak belgisi.
лГ
+
—
?
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar
1. O‘qitish usullarining ta’lim jarayonidagi ahamiyati qanday?
2. Uslub va vosita nima? Ularning mohiyatini ochib bering.
3. O‘qitishning og‘zaki usuli qanday turlarga bo‘linadi?
4. O‘qitishning ko‘rgazmali usulidan foydalanishga qo‘yilgan talablar
qanday?
5. O‘qitishning amaliy usullariga nimalar kiradi?
6. O‘qitishning induktiv va deduktiv usullarini qo‘llashga doir mi-
sollar keltiring (mutaxassislik faningiz misolida).
7. Agar siz o‘qituvchi bo‘lganingizda ta’lim tizimini yaxshilash uchun
yana qanday metodlarni tatbiq etgan bo‘lardingiz? Muammoli
izlanish va reproduktiv metodlarining qo‘llanilishini o‘z mutaxas-
sislik faningiz misolida aytib berishga tayyorlaning.
58
II bo‘lim. PSIXOLOGIYA ASOSLARI
2.1. Psixologiya fanining predmeti va uning amaliy vazifalari
Inson mavjud ekan u o ‘zining hayotiy tajribasiga asoslanib, u
yoki bu holda idrok etish, olamni anglash, narsa va hodisalarni
ajratish kabi xususiyatlarga ega ekanligi haqida o‘ziga-o‘zi hisob
beradi. Inson olamni qabul qilibgina qolmay, unda harakatlanadi,
o ‘z faolligini nam oyon etadi, qaror qabul qiladi, maqsadga in-
tiladi, qiyinchiliklarga duch kelganida qat’iyatlilik va irodaviy si-
fatlarni namoyon qiladi.
Inson biror bir jihati bilan boshqalardan farq qiladi: kimdir
texnikaga, boshqa birov musiqaga, yana kimdir sportga qiziqadi,
boshqada she’r yozish, amaliy san’at, to ‘qish, rasm chizishga turli
xil qobiliyatlar mavjud; psixologik xususiyatlariga ko‘ra: hara-
katchan, bosiq, sho‘x, befarq, dilkash, ozorlanuvchan, qaysar,
asabiy mehnatsevar va kamsuqum va hokazo.
Bularning hammasi — sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol,
his-tuyg‘u, iroda, tem peram ent va xarakterlar inson psixikasi-
ning hodisalari.
Psixik hodisalarni o ‘rganuvchi fan — psixologiya deb ataladi.
Psixologiya (yunoncha, psyche — ruh, logos — bilim, ilm, fan)
insonning obyektiv borliqni sezgi, idrok, tafakkur, his-tuyg‘u va
boshqa psixik holatlar orqali aks ettirish jarayonlari, qonuniyatlarini
o ‘rganadigan fandir. Psixologiyaning predmeti konkret shaxs, uning
jamiyatdagi xulq-atvori va turli faoliyatlarning o ‘ziga xos tom on-
laridir. Psixologiya konkret fan sifatida psixik faoliyat qonuniyat
larini, uning ro ‘y berish mexanizmlari va omillarini o ‘rganuvchi
fandir. Psixologiya fanining asosiy vazifasi — psixik hodisalarni
o ‘rganish va ilmiy asoslashdir. Axir barcha narsalar kabi psixik
hodisalar ham m a’lum qonuniyatlarga b o ‘ysunadi. Psixologiya shu
qonuniyatlarni hammaga, ularning tarkib topishi va rivojlanishini
ochishga qaratilgandir. U shbu qonuniyatlarni bilish, ularni bosh-
59
qarish, tashkil etish, ta ’lim-tarbiya jarayonlarini to ‘g‘ri olib bo-
rishga yordam beradi. Ilmiy psixologiyaning predmeti deyilganda,
avvalo, psixik hayotning konkret faktlari nazarda tutiladi. Psixik
xarakterga doir har bir fakt esa, ham miqdor ham sifat jihatidan
xarakterli xususiyatga ega. Ilmiy jihatdan bilish hodisalarni tas-
virlash, ularni tushuntirib berish muqarrar talab qilinadi. Bu esa,
o‘z o‘rnida, qonunlar mohiyatini ochib berish imkonini beradi.
Demak, psixologik faktlar bilan birgalikda psixologik qonunlar
psixologiya fanining o‘rganiladigan predmeti bo‘lib yuzaga chi-
qadi, shuningdek, psixik holatning mexanizmlarini aniqlashdan
iboratdir. Ushbu muammolar fiziologiya, biofizika, bioximiya,
kibernetika bilan birga ochib beriladi.
Psixologiya juda qadimiy va shu bilan birga navqiron fandir.
Psixik hodisalarning ilk talqini qadimgi yunon olimi Aristotel-
ning «Jon haqida» nomli asarida berilgan. Arastu kishilik tafak-
kuri tarixida birinchi bo‘lib, ruh va jon tananing ajralmas bo‘lagi
ekanligini ilgari surdi. Arastu organizmning tabiatdan olgan imko-
niyatlar tufayli va xususiy faolligi orqali ro‘yobga chiqadigan
xarakterning real faoliyatda shakllanishi haqidagi nazariyani yaratdi.
Demak, kishining adolatparvar va ko‘ngilchan b o ‘lishi uning
adolatli va me’yoridagi harakatlarni tez-tez takrorlayverishi natijasida
ro‘y beradi.
Psixologiya fanining eksperimental, psixoanalitik, bixevioristik,
emperik, geshtalt, assotsiativ, psixogenetik, gumanistik, biogenetik,
sotsiogenetik kabi yo‘nalishlari tom onidan to ‘plangan m a’lu-
motlar hozirgi zamon psixologiyasini vujudga keltirdi va uning
predmetini, tadqiqot prinsiplarini aniqlab berdi
Sharqda psixologik qarashlarning paydo bo‘lishida buyuk sharq
mutafakkirlarining roli juda katta bo‘lgan. Ular orasida Al Xorazmiy,
Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘-
bek, Jaloliddin Davoniy, Umar Xayyom, Alisher Navoiy kabi
allomalar o‘zlarining inson psixikasi va yosh avlodni tarbiyalashga
doir boy fikrlari va qarashlarini meros sifatida qoldirganlar. Ular
orasida, ayniqsa, Abu Ali ibn Sinoning mantiq, metofizika, tabiiy
fanlar (ayniqsa, tibbiyot) haqidagi fikrlari o‘sha davr ilmiy taraq-
qiyotiga katta hissa qo‘shdi. U maxsus psixologik muammolar bilan
shug‘ullangan, birinchi bor psixologiya fanida tajriba amalga oshir-
gan alloma hisoblanadi. Uning ruh, asab tizimi, miyaning funk-
sional tuzilishi haqidagi fikrlari asab tizimining zamonaviy qa-
rashlariga o‘xshashdir. Ayniqsa, Abu Ali ibn Sinoning tempera
60
ment haqidagi ta’limoti, har bir kishiga uning temperament xu-
susiyatlariga qarab yondashish zarurligi fikrlari ming yildan so‘ng
ham zamonaviy psixologiyada o‘z aksini topgan. Abu Ali ibn Sinodan
so‘ng Markaziy Osiyoda psixologik muammolar bilan shug‘ullan-
gan biror bir olim uchramagan bo‘lsa-da, xalq og‘zaki ijodiyotida,
shoirlar she’riyatida psixologik qarashlarni ko‘rish mumkin.
Adabiy qahramonlar orqali aytilgan fikrlar m a’lum tasavvur-
larni tashkil etib, ular ilmiy qarashlarning paydo b o ‘lishi va
rivojlanishiga asos b o ‘lib xizmat qildi hamda shu bilan birga
psixologiyaning fan sifatida tarkib topishiga asos soldi. Rumiy bi
rinchi bo‘lib olamning zarradan koinot qadar o‘zaro bavositaligi,
bir-biri bilan tortilib turishi, dialektik taraqqiyoti (oddiydan mu-
rakkab sari rivojlanishi, hamma yerda zaruriyat va qarama-qarshi-
liklar birligining mavjudligi) haqida fikrlar bayon etgan. Ruhning
ichki intizomi fikrdan paydo bo‘lishi va yo‘qolishi, tasavvur va
tafakkur, xayol va borliqning ongga, ongning borliqqa ta ’siri inson
mavjudligini aniqlaydigan belgilar insondan aldanish yolg‘on ta-
savvurlar va chin bilim, tajriba, tahlil, aniqlik va mavhumlik kabi
yuzlab masalalar yuzasidan bahs yuritilgan. Psixologik konsepsiya-
larning rang-barangligi sababli va fan-texnikaning rivojlanishi ta’siri
bilan psixologiya o‘zining tadqiqot obyektlariga ega bo‘lgan ko‘p-
lab sohalarga ajrala boshladi. Hozirgi davrda psixologiyaning na
zariy va amaliy yutuqlari atrof-muhit hamda jamiyatning juda keng
qirralariga tatbiq qilinmoqda.
Psixologiya fanini muayyan sohalarga bo‘lishda aniq, yaqqol
faoliyatning psixologik tomoni, insonning jamiyatga nisbatan psi
xologik munosabati, taraqqiyotning psixologik jabhasi asos qilib
olingan. Psixologiya iqtisod, pedagogika, falsafa, mantiq, sotsio-
logiya va boshqa ijtimoiy gumanitar fanlar bilan aloqador fan
hisoblanadi. Chunki hamma sohada inson-shaxs faoliyat ko‘rsatar
ekan har bir sohada ishni samarali tashkil etish, olib borish uchun
kishilar psixologiyasini, odamlarning turli vaziyatlardagi xulq-
atvor normalarini bilish va shunga ko‘ra ish olib borish muhimdir.
Hozirgi kunda psixologiyaning 300 dan ortiq tarmoqlari fan
sifatida rivojlanayotganligi uning fanlar tizimida yanada mus-
tahkamlanayotganligidan dalolat beradi. Umumiy psixologiya —
psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlari va ularning o‘ziga xos
jihatlarini o‘rganadigan maxsus soha. Pedagogik psixologiya —
insonlarga ta ’lim va tarbiya berishning psixologik qonuniyatlarini
o‘rganishni o‘z predmeti deb biladi. Yosh davr psixologiyasi —
61
turli yoshdagi odamlarning tug‘ilgandan to umrining oxirigacha
psixik rivojlanish jarayonini, shaxsning shakllanishi va o‘zaro mu-
nosabatlari qonuniyatlarini, individning yoshiga xos tarzda o‘z-
garish tamoyillarini o‘rganadi.
Psixologiya yaxlit va mustaqil fan sifatida odamlarda menta-
litetning shakllanishiga xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi
uning shu yo‘nalishdagi muammolarni m a’lum ma’noda o‘rga-
nadigan barcha fanlar bilan bevosita aloqasini taqozo etadi. Bular,
birinchi navbatda, ijtimoiy gumanitar fan sohalari bo‘lib, psixo
logiyaning ular orasidagi mavqeyi o‘ziga xosdir.
Psixika — bu yuksak darajada tashkil topgan materiyaning
sistemali xususiyati, subyekt tomonidan obyektiv borliqni faol
aks ettirish, mazkur borliq manzaralarini subyekt o‘zidan uzoq-
lashtirmay ifodalashi, xuddi shu asnoda o‘z xulqini va faoliyatini
shaxsan boshqarish.
Evolutsion taraqqiyot davomida psixikaning eng sodda ko‘-
rinishidan inson ongigacha taraqqiyoti bir qancha bosqichlardan
iborat bo‘lgan. Tirik organizmlarda uzluksiz o‘zgarib turuvchi ha
yot sharoitlariga muvofiqlashuvini ta ’minlaydigan harakat fikrlari
instinktiv, individual va harakatning intellektual shakli may-
donga kela boshlagan. Tirik organizmning psixik rivojlanish ja
rayoni bir-biridan tamomila ajralib turuvchi 2 davrni o‘z ichiga
oladi: hayvonlar psixikasining rivojlanishi biologik qonuniyat-
larga; irsiyat, o‘zgaruvchanlik, tabiat, saralanish qonunlariga
bo‘ysunadi va odam ongi rivojlanadi.
Psixikaning rivojlanishini, umuman, tirik organizmlar rivojla
nishi kabi ikki reja asosida o‘rganish mumkin: filogenez va ontogenez.
Filogonez — organizmning oddiy shakllaridan tortib hozirgi
zamon kishisiga qadar butun bir biologik rivojlanish jarayonida
yuz bergan o‘zgarish.
Ontogenez — har bir individning hayoti davomida tug‘ilishi-
dan tortib to hayotining oxiriga qadar sodir bo‘lgan o‘zgarish
yig‘indisi. Yerda hayot paydo b o ‘lishi materiya taraqqiyotidagi
yangi bosqich, materiya tuzilishiga ko‘ra ancha murakkab alohida
xossalarga ega bo‘lgan.
Seskanuvchanlik psixikaning paydo b o ‘lishida zaruriy xusu-
siyat, majburiy shart-sharoitdir. Hayvonlarga mansub shakllarda
ta ’sirlanuvchanlikning yangi turi — sezuvchanlik paydo bo‘ladi.
A.N. Leontyevning farazlariga ko‘ra, sezuvchanlik genetik jihatdan
qaraganda m uhitning organizm ni boshqa taassurotlar bilan
62
bog‘lovchi, organizmni muhitda m o‘ljal olishiga yordam beruvchi,
signallik vazifasini o‘tovchi ta’sirlariga javob ta’siridan bo‘lak narsa
emas. Ta’sirlanuvchanlikdan sezuvchanlikka o‘tish hayot tarzi-
ning o‘zgachaligi bilan bog‘liqdir. Yaxshi rivojlangan hayvon-
larda sezuvchanlik oshib, sezgi organlari shakllanadi. Taraqqiyot-
ning elem entar sensor bosqichidan kompleks kuzgatuvchi-
larning, predmetlarning butunligiga aks ettirish bilan ifodalana-
digan qobiliyatiga, ya’ni perseptiv aks ettirishga o‘tish amalga
oshiriladi. Yashash sharoitlarining murakkablashuvi tirik orga-
nizmlarning muhitga moslashuvi zaruriyatini, materiyani sifat
jihatdan o‘zgarishining aks ettirish usullarini takomillashtiruviga,
xatti-harakatlari maqsadga muvofiq, epchil bo‘lishiga olib keldi.
| 