S.L. Rubinshteyn bo‘yicha shaxs strukturasi

ning o‘ziga xos individual xususiyatlari bo‘lib, ular asosida insonlar 
bir-biridan farq qiladilar. Individuallik — bu o‘ziga xoslikka ega 
bo‘lgan shaxs. Shaxsning tuzilishi, shakllanishi, tarkib topishida u 
yashayotgan muhitning, kishilik jamiyatining roli juda kattadir. 
Shaxsning faoliyatini yo‘naltirib turadigan va mavjud vaziyatlarga 
nisbatan bog‘liq bo‘lmagan barqaror motivlar majmuyi kishi shax- 
sining yo‘naltirilganligi deb ataladi. Shaxs yo‘nalganligi — bu 
barqaror motivlar yig‘indisi bo‘lib, shaxs faoliyatini belgilaydi. 
Shaxs yo‘nalganligi qiziqishlar, dunyoqarash, e’tiqod, intilish va 
idealda xarakterlanadi. Qiziqish — bilish ehtiyojining namoyon 
formasi bo‘lib, u yangi faktlar bilan tanishishga hamda borliqning 
aniq, chuqur aks etishiga yordam beradi. Dunyoqarash — inson­
ning qarashlari tizimi bo‘lib, unda insonning atrofdagi dunyoga 
munosabati va bu dunyoda o‘zining o‘rnini anglash, kishilarga bo‘l- 
gan munosabati, hayotiy pozitsiyasi, ideallari, qadriyatlari, e’ti- 
qodlari va prinsiplari namoyon bo‘ladi.
E ’tiqod
— insonning anglangan ehtiyoji bo‘lib u faoliyatga 
undaydi.
Id ea l
— bu namuna, intilishlarning eng yuqori cho‘qqisi.
Intilish
— birlamchi qiziqish, ehtiyojning hissiy kechirilishi, 
obyektga intilishi. Inson o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun atrof- 
muhit, tabiat, kishilar bilan o‘zaro ta’sirga kirishadi. Ularni o‘z- 
gartiradi, o ‘z faoliyatini yo‘naltiradi. Ijtimoiy qonun-qoidalar, 
muhit, jamiyat talablariga rioya qilgan tarzda o‘z-o‘zini yo‘nal- 
tiradi, o‘z oldiga maqsad qo‘yadi, maqsadga intilish yo‘lida uch- 
raydigan qiyinchilik va to ‘siqlarni yengib o‘tishga harakat qiladi. 
Maqsadga yo‘naltirilgan ongli faoliyatini amalga oshirishda mod­
diy, m a’naviy olam bilan faol tarzda muloqotga kirishadi. Eh­
tiyojlar asosida odamda faoliyatning motivlari, muayyan eh­
tiyojlarini qondirish bilan bog‘liq ichki turtki kuchlar paydo bo‘- 
ladi. Motiv odamning faoliyatiga, faolikka yo‘naltiruvchi sabab- 
dir. Shaxs-inson aniq maqsad sari intiladi, muayyan ishni ba- 
jaradi, uning natijasiga ega bo‘lishga, uni qo‘lga kiritishga o‘z-o‘zini 
yo‘naltiradi. Shaxs faolligining yo‘nalishi turli ehtiyojlar kelib 
chiqishi, predmetiga ko‘ra:
a) tabiat — inson o‘zini, avlodini saqlab qolishdagi faolligi;
b) madaniy — odamning insoniyat madaniyati mahsuliga 
bog‘liq bo‘lgan faoliyati; predmetiga ko‘ra;
d) 
moddiy — ovqatlanish kiyinish, uy-joy, maishiy turmush 
ashyolari;
77

e) 
m a’naviy—m a’naviy madaniyatni o‘zlashtirib olish, yara- 
tish, o‘qish, ilm, san’at, musiqa, kinofilm, teatr va boshqalar 
asosida boshqariladi, amalga oshiriladi.
Shaxsning rivojlanishi va shakllanishida o‘ziga xos sifatlar mav­
jud: ekstraversiya — inson ongni va diqqatini atrofga, tashqariga, 
asosan, o‘zi atrofida bo‘layotgan narsalarga qaratilganidir. Eks­
traversiya intraversiyaga qarshi bo‘lib, intraversiya — bu ong va inson 
qiziqishlari o‘ziga, o‘z ichki dunyosiga qaratilgan.
Shaxs odamning atrofiga va o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatni 
belgilaydi. Shaxsning shakllanishida o ‘z-o ‘ziga baho berish mu­
him ahamiyat kasb etadi. O ‘z -o ‘ziga baho berish — uch xil 
ko‘rinishga ega b o ‘lishi mumkin: a) shaxs o ‘z imkoniyatlari, 
qobiliyati, layoqatiga past baho berishi, o‘z-o‘ziga ishonchsizligi 
tufayli kechirilishi mumkin; b) o‘z-o‘zining imkoniyatlari, qo- 
biliyatlarini to ‘g‘ri, m e’yorda baholashi; d) o‘zining imkoniyat va 
qobiliyatlarini m e’yoridan yuqori baholashi, bu odamda o‘ziga 
bino qo‘yish atrofidagilarini nazar-pisand qilmaslik kabi xa- 
rakterlarini namoyon etishga olib kelishi mumkin. Shaxsning o‘z- 
o‘ziga to ‘g‘ri baho berishida o‘z-o‘zini anglash muhim hisoblanib, 
shaxsning to ‘g‘ri shakllanishi, individning o‘zi haqida nisbatan 
barqaror anglangan tasavvurlar tizimini hosil qilinishiga olib keladi. 
Uning asosida individ odamlar bilan o‘z munosabatini o‘rganadi.
O‘z-o‘zini anglashning shakllanishi jamiyatning ongli a’zosini 
tarbiyalashning zarur shartlaridan biridir. Odam individ bo‘lib 
tug‘iladi, shaxs bo‘lib rivojlanadi, taraqqiy etadi. Shaxsning rivoj­
lanishi va shakllanishida xarakter va qobiliyatlarining determi- 
nantligi, faoliyat, muloqot, bilish jarayonlari: hissiy-emotsional 
jarayonlari, irodaviy sifatlari, faolligi, aktivligi, ongliligi muhim 
hisoblanadi. Y. Gudechek shaxsning ijtimoiy qadriyatlar jarayonida 
rivojlanishi masalasiga katta e’tibor bergan. Qadriyatlar shaxsning 
xulqi va faoliyatini motivlashtiradi. Shaxsiy ahamiyatga ega qad­
riyatlar shaxs tomonidan o‘zlashtiriladi. Qadriyatlar shaxsning qi­
ziqishlari, ehtiyojlari, yo‘nalishi bilan bog‘liq. Umumiy holda 
shaxsni harakatga keltiruvchi sifatida uning ehtiyojlari yotadi. Eh­
tiyojlar shaxsni faoliyatga undovchi motivlarda namoyon bo‘ladi.
Shaxsning rivojlanishini harakatga keltiruvchi kuchlar:
a) faoliyatda o‘zgaruvchi ehtiyojlar orasida qarama-qarshi- 
liklar va ularni qondirish;
b) faoliyatdagi faollik natijasida qondiriladigan ehtiyojlar aso- 
sida yangi ehtiyojlarning yuzaga kelishi.
78

Qarama-qarshiliklarni yengishda maxsus usullar, yo‘llar, ha­
rakatlar, bilim va malakalar asosida ta ’lim jarayonida amalga 
oshiriladi. Shaxs shakllanishida yetakchi o‘rin tarbiyaga ajratiladi. 
Tarbiya shaxs rivojlanishini tashkil etadi, yo‘naltiradi va jamiyat 
talablariga moslashtiriladi. Demokrit aytganidek: «Insonni inson 
qilib yetishtiruvchi narsa tarbiyadir». Ishonch — xulq xatti-hara- 
katlarining muhim anglanilgan motivi, faoliyatini aniq yo‘nalishga 
solib turuvchi va dunyoni hissiy idrok etish, qat’iy prinsipga ega 
ekanligi bilan xarakterlanadi. G ‘oyalar o‘z-o‘zini tarbiyalash reja- 
sini beruvchi, o‘zini nazorat qilishga undovchi omil hisoblanadi. 
Bola — shaxsning tarkib topishida ta ’lim-tarbiyaning ta ’siri asosiy 
ahamiyat kasb etadi. Tarbiya muassasalari: bog‘cha, maktab, 
internat, litsey va kollejlarda beriladigan ta ’lim-tarbiya jarayoniga 
o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib yondashish 
maqsadga muvofiqdir. Buning uchun ularning shaxsini o‘rganish 
metodlaridan foydalanish samarali kechadi. Metod tadqiqot, tek- 
shirish, bilimni nazariy va amaliy o‘zlashtirish usulllari yig‘in- 
disidir Uning shaxs bo‘lib shakllanishida uning biologik shart- 
langanlik — jinsiy, yosh davrlari, miyaning fiziologik, morfologik 
xususiyatlari: ijtimoiylashuvi muhim omillar bo‘lib hisobladi.

Download 57.48 Mb.