Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar
1. Shaxs tushunchasiga tushuntirish bering.
2. «Individ», «Shaxs», «Individuallik» tushunchalari bir-biriga bog‘-
liq, lekin qarama-qarshi emasligini tushuntiring.
3. Shaxs faolligining asosiy omili nima?
4. «O‘z-o‘ziga baho berish» tushunchasini izohlang.
5. Shaxs taraqqiyotini harakatga keltiruvchi kuchlar nima.1a.rdan iborat?
2.6. Muloqot psixologiyasi
M uloqot
— bu ikki yoki undan ortiq kishilarning m a’lumot
almashishdan iborat bo‘lgan o‘zaro ta’sir etishi. Muloqot tizimida
o‘zaro bir-biriga bog‘liq jihatlari ajratiladi: kommunikativ, inter-
aktiv va pertseptiv.
1. Muloqotning kommunikativ jihati — bu muloqotdagi in-
sonlarning o‘zaro ma’lumot almashinishi.
2. Muloqotning interaktiv jihati — bu insonlar muloqotda,
nafaqat bilim va g‘oyalar, balki harakatlar bo‘yicha ham o‘zaro
ta ’sirini tashkil etishdan iborat.
79
3.
Muloqotning perspektiv jihati muloqot jarayonida o‘zaro
bir-birini idrok qilish orqali tushunishdir.
Demak, muloqot birgalikdagi harakat ehtiyojlaridan kelib
chiqadigan, aloqa almashish, bir-biriga ta’sir etish, boshqalarni
tushunish, odamlar o‘rtasida aloqa o‘rnatish va rivojlantirish ja
rayoni. Muloqot hayot kechirishning bir shaklidir.
Muloqotning o‘zaro birgalikdagi harakati va kommunikativ
jihatdan ishtirokchilarning uning jarayonida amalga oshiriladigan
o‘zaro idrok etishi yuzaga keladi. Taniqli psixolog S.L. Rubin
shteyn shunday deb yozgan edi: «Kundalik hayotda odamlar bilan
muomalaga kirisharkanmiz, biz ularning xulq-atvoriga m o‘ljal
olamiz. Negaki, biz ularning tanqidiy m a’lumotlari mohiyatini
go‘yo o‘qib, ya’ni mag‘zini chaqamiz va shu yo‘sinda kontekstda
mujassamlashadigan matnning ichki psixologik jihati mavjud
bo‘lgan mazmunini aniqlaymiz». Bunday o‘qish naridan beri tez
yuz beradi, chunki tevarak-atrofdagilar bilan muomala jarayonida
avtomatik tarzda amal qiladigan psixologik ichki m a’no hosil
bo‘ladi. Muomalaning prioretiv jihati bu kishining kishi tomo-
nidan idrok etilishi, tushunilishi va baholanishi demakdir. Iden-
tifikatsiyalash — bir kishi ikkinchi kishini uning ta’rifini o‘z ta’rifiga
anglanilgan yoki anglanilmagan tarzda o ‘xshatilishi orqali tu
shunish usulidir. Shaxslararo idrok etish jarayonida teskari aloqa,
xabar beruvchi funksiyani va o‘zini o‘zi boshqarish funksiyasini
bajaradi. Stereotiplashtirish — xulq-atvor shakllarini tasniflash va
ularni hozirgacha ma’lum va mashhur deb sanalgan, ya’ni ijtimoiy
qoliplarga mos keladigan hodisalar jumlasiga kiritish yo‘li bilan
ularning sabablarini o‘zgartirishdan iboratdir. Ko‘p hollarda, in-
sonlarning bir-birlarini idrok etishlari «ijtimoiy persepsiya» sifa
tida namoyon bo‘ladi. Muloqotning bu jihati ijtimoiy persepsiya
haqidagina emas, balki shaxslararo persepsiya haqida hamdir.
Inson jamiyatda shaxs sifatida qabul qilingani sari muloqotda
ham shaxs sifatida namoyon b o ‘ladi. S.L.Rubinshteyn aytgani-
dek: «Biz insonni tashqi xulq-atvoriga qarab o‘qiymiz». «Boshqa
odamni bila turib, o‘rganayotgan individning o‘zi ham shakllanadi».
L.S. Vigodskiy: «Insonni inson tomonidan idrok etilishida kamida
ikki kishi jalb qilingan bo‘lishi lozim, ularning ikkalovi ham faol
subyektdir», degan edi. O‘zini boshqa inson tahlil qilishi o‘z ichiga
identifikatsiya va refleksiyani kiritadi. Odamlarda samarali m uo
mala o‘rnatish malakalari tasodifiy ravishda tarkib topadi yoki
ta’limning yordamchi mahsuli sifatida yuz beradi. Maktab yoshidagi
80
o ‘quvchilar xulq-atvori qoidalariga bag‘ishlangan ommabop
adabiyotlarni o‘qir ekan, muloqot madaniyatining ba’zi jihatlari
bilan tanishadi. Lekin muomala malakalarining maxsus o‘rgatilishi
alohida bir vazifa bo‘lib, pedagog uchun uning qanchalik muhim
ekanligini trening, y a’ni m uom alaning m ashq qilinishi bu
vazifaning hal etish yo‘llaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Sotsial
psixologik trening, ya’ni m uom alaning m ashq qilinishi bu
vazifaning hal etish yo‘llaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi. Sotsial
psixologik trening mazmunan ikki xil vazifani:
— muomalaning va shu jumladan pedagogik muomalaning
umumiy qonuniyatlarini;
— pedagogik kommunikatsiya texnologiyasini egallash, ya’ni
professional pedagogik muomala va malakalar shakllanishini o‘z
ichiga oladi.
Psixologik pedagogik trening shakllaridan yana biri — tipik pe
dagogik vaziyatlarning, misol uchun, imtihonlarni modellashti-
ruvchi amaliy o‘yinlar. Muomala trening, ya’ni muomalani mashq
qilish o‘qituvchilarni tayyorlash va malakasini oshirish sistemasida
pedagogik ishning yangi shakli bo‘lib, pedagogik ta ’lim uchun
juda istiqbolli hisoblanadi. Bog‘lanish munosabatga kiruvchilar
o‘rtasida ikki tomonlama aloqa bo‘lishini taqozo etadi. Bunga eri
shish va uni ko‘ngildagidek rivojlantirish sharti munosabatiga
kirishuvi shaxslarning o‘zaro bir-biriga hurmati va ishonchidan
iboratdir. Agar pedagog o‘z tarbiyalanuvchilariga ishonch va hur-
mat bilan munosabatda bo‘lsa, u har qancha prinsipial va talabchan
bo‘lgan taqdirda ham, uning eng arzimas tanbehlari ham ta’sirli
bo‘ladi. Munosabat jarayonlari har doim va barcha vaziyatlarda ham
sip-silliqqina va ichki qarama-qarshiliklarsiz yuz beradi deb tasav
vur qilish yaramaydi. Ayrim vaziyatlarda bir-birini inkor etuvchi
qadriyatlar, vaziyatlar va maqsadlarning mavjudligini aks ettiruvchi
pozitsiyalar antogonizmi yuzaga chiqadiki, b a’zan bu o ‘zaro
adovatni keltirib chiqaradi, shaxslararo mojaro sodir b o ‘ladi.
Mojarolarning kelib chiqishiga, shuningdek, munosabatga kiruv-
chilarning o‘zaro birgalikda harakat qilishlariga g‘ov bo‘lgan va
bartaraf etilmagan m a’naviy anglashilmovchiliklar ham sabab
bo‘ladi. Munosabatdagi m a’naviy anglashilmovchilik — bu aytil-
gan talabning, iltimosning, buyruqning m a’nosi munosabat
bog‘lashga sheriklar uchun muvofiq emasligidir. Bu hol ularning
o‘zaro hamjihatligi va birgalikda harakat qilishi uchun to ‘sqinlik
tug‘diradi. Har qanday m a’lumotni belgilar, aniqrog‘i, belgilar
81
tizimi orqali bilish mumkin. Kommunikativ jarayonda qo‘lla-
niladigan bir necha belgilar tizimi mavjud. Bular verbal kom-
munikatsiya (nutq orqali) va noverbal (nutq bilan bog‘liq bo‘l-
maydigan belgilar orqali) kommunikatsiyadir. Verbal kommu-
nikatsiyada inson nutqi belgilar tizimi sifatida qo‘llaniladi. Nutq
inson tomonidan qo‘llaniladigan tovushlar signallari yoki yozma
belgilardan iborat bo‘lib, ular orqali muloqotdan olingan m a’lu
mot qayta ishlanadi, saqlanadi va uzatiladi. Bu jarayon til orqali
amalga oshiriladi. Til so‘z belgilari tizimi bo‘lib, u muloqot ja
rayonida psixik faoliyat mahsuli bo‘lib yuzaga keladi. Nutqning
o‘ziga xos turlari mavjud — tashqi, ichki, og‘zaki, yozma va hokazo.
Kommunikativ jarayonda o‘zaro munosabatga kirishuvchilarni
bir-birlari tushunishlari juda muhimdir.
Buyuk fransuz yozuvchisi Antuan Sent Ekzyuperi: «Muloqot
bu shunday ne’matki, u orqali inson lazzatlanadi», deb yozgan
edi. So‘zning mohiyati haqida Sa’diy Sheroziy: «Aqllimisan yoki
ahmoq, kattamisan yoki kichik buni biror so‘z aytmaguningcha
bila olmaymiz» degan edi. Yozma nutq insoniyat tarixida og‘zaki
nutqdan ancha keyin paydo bo‘lgan. Yozma nutq fanda foydala-
niladigan murakkab umumlashmalarning rivojlanishida, badiiy
timsollarni yetkazishda muhim rol o‘ynaydi. Nutq o‘zining fizio-
logik negiziga ko‘ra eshitish va harakat analizatorlari faoliyatini
bajaradi. Nutqni programmalashtirish — nutqiy ifodaning, ya’ni
kishi bildirmoqchi bo‘lgan fikrning m a’naviy o‘zagini tuzishda
birinchi bosqich hisoblanadi, ikkinchi bosqich jumlaning sin-
taktik strukturasini tuzishdan iboratdir. Noverbal kommunikat-
siyaga — belgilarning optik-kinetik tizimi kirib, ularga jestlar (qo‘l
harakatlari), mimika (yuz harakatlari) va pontomimika (qo‘l-oyoq,
tana harakatlari) kiradi. Jestlar — insonning qo‘l harakatlari bo‘lib,
u orqali insonning ichki holati, biror bir obyektga munosabati va
tashqi olamga yo‘nalganligi ifodalanadi. Mimika — inson yuz
harakatlarining bir qismi bo‘lib, u orqali insonning o‘ylari, xatti-
harakatlari, tasavvurlari, xotirlashi, taajjubi va hokazolar namoyon
bo‘ladi. Pantomimika — inson tanasi yoki uning qismlari yor-
damida ifodalanadigan harakatlar tizimidir. Tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, kundalik muloqot jarayonida so‘zlar 7 % ni, tovush
va intonatsiya 38 % ni, nutqsiz muloqot esa 55 % ni tashkil etadi.
Noverbal kommunikatsiyaning paralingvistik va ekstralingvistik
belgilar tizimi ham mavjud. Bular lokalizatsiya tizimi bo‘lib, u
ovoz sifatida uning diapazoni nutqdagi pauzalar, yo‘tal, yig‘i,
82
kulgu, nutq tempida namoyon bo‘ladi. Muloqotning maqsadga
ko‘ra, 8 ta funksiyasi mavjud:
1. Kontakt.
2. Aloqa o‘rnatish.
3. Undovchilik.
4. Koordinatsion.
5. Tushunish.
6. Amotiv (hissiy aloqa) hissiyotni o‘zgartirish.
7. Ta’sir o‘tkazish.
8. Munosabat o‘rnatish, o‘z o‘rnini anglash
Pedagogik munosabat deganda pedagog va o‘quvchilar kol-
lektivi o‘rtasida o‘zaro birgalikdagi harakatning mazmunan ax
borot ayirboshlashdan, o‘quv tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish va o‘zaro
hamjihatlikni tashkil etishdan iborat sistemasi, usullari va mala-
kalari tushuniladi.
| 