32
Nominal is haqı – xızmetkerdiń belgili bir waqıt dawamında
orınlaǵan jumısı ushın esaplanǵan hám tólengen is haqı bolıp
esaplanadı.
Real is haqı - nominal is haqıǵa satıp alıw múmkin bolǵan tovar
hám xızmetlerdiń muǵdarı: real is haqı – nominal is haqınıń ―tutınıw
uqıplılıǵı‖ bolıp esaplanadı.
Kárxanalarda is haqı tarawındaǵı siyasattı tayarlaw hám onı
shólkemlestiriwde tómendegi principlerdi esapqa alıw tiyis:
- ádillik, yaǵnıy birdey jumıs ushın teńdey haqı tólew;
- orınlanıp atırǵan jumıstıń quramalılıǵı hám miynettiń
mamanlıq dárejesin esapqa alıw;
- jumıstıń zıyanlı jaǵdayları hám awır fizikalıq miynetti esapqa
alıw;
- sapalı, pidáyılıq penen jumıs islewdi xoshametlew, jol qoyılǵan
kemshilikler yamasa óziniń wazıypasına
juwapkerlik penen qatnasta
bolmaǵanlardı materiallıq jazalaw;
- miynettiń ónimdarlılıq dárejesin ortasha is haqınıń ósiw
dárejesine qaraǵanda tezirek asırıw;
- is haqınıń muǵdarın inflyaciyaǵa say túrde muwapıqlastırıw;
- miynetke haqı tólewdiń kárxananıń mútájliklerine tolıq juwap
beriwshi jetilistirilgen forma hám sistemalarınan paydalanıw.
Miynetke haqı tólewdiń
islegenine qaray (ispay) hám
islegen
waqtına qaray (waqıtpay) haqı tólew usılları bar.
Miynetke islegenine qaray haqı tólew, jetistirilgen ónim
(orınlanǵan jumıs, kórsetilgen xızmet) ushın tólenetuǵın haqını
bildiredi.
Kárxanalarda tek qana islegenine qaray emes, al islegen waqtına
qaray - sıylıqlı haqı tólew usılınan paydalanıladı.
Miynetke islegen
waqtına qaray –
sıylıqlı haqı tólewde, jumısshı orınlaǵan jumısına
haqı alıwdan basqa,
sıylıqqa da iye boladı. Sıylıq tiykarınan belgili bir
kórsetkishlerge erisiw - ónim jetistiriw jobasın orınlaw, ónimniń
sapasın asırıw, shiyki-zat hám materiallardı únemlew hám basqalar
ushın beriledi.
33
Miynetke islegen waqtına qaray haqı tólew tarif sistemasında
belgilengen, islep berilgen waqıt - kalendarlıq waqıt emes, al normativ
waqıt ushın tólenetuǵın haqını bildiredi. Islegen waqtına
qaray -
sıylıqlı haqı tólewde, jumısshı islegen waqtına haqı alıwdan basqa, usı
is haqıǵa belgili bir payız túrinde sıylıq aladı.
Miynetke haqı tólewdiń
akkord usılı, islegenine qaray haqı
tólewdiń bir túri bolıp, mánisi boyınsha, bunda orınlanıwı tiyis bolǵan
jumıslardıń múddeti kórsetilgen túrde onı bahalaw iske asırıladı.
Tómendegi jaǵdaylarda akkord tólew sistemasınan paydalanıw
maqsetke muwapıq boladı.
Kárxana qandayda bir buyırtpanı óz waqtında orınlay almasa
hám bunıń ushın shártnama boyınsha kóp muǵdarda shtraf tóleytuǵın
bolsa, kárxananıń toqtap qalıwına sebep bolatuǵın ayrıqsha jaǵdaylar
(órt, sel,
jer silkiniw, suw tasqını yamasa qatań sebepler boyınsha
tiykarǵı texnologiyalıq liniyalardıń toqtap qalıw jaǵdayları) júz
bergende ayırım jumıslardı orınlawǵa zárúrlik tuwılǵanda yamasa
kárxanada taza ásbap-úskeneler iske qosılǵanda ámelge asırıladı.
Is haqını esaplaw tarif sisteması, tarif stavkası hám tarif setkaları
tiykarında ámelge asırıladı.
Tarif stavkası – tiyisli razryadtaǵı jumısshınıń
bir saat yamasa
bir kún ishindegi miynetine tólenetuǵın haqınıń muǵdarın kórsetedi.
Stavkalar jumıstıń quramalılıǵı, intensivligi, jumıs jaǵdayına
baylanıslı túrde, ol hár qıylı tarawdıń xalıq-xojalıǵında tutqan ornına
qarap kategoriyalastırıladı. Eń joqarı tarif stavkaları awır
sanaat
tarawındaǵı kárxanalarǵa belgilengen boladı. Tarif stavkaların
anıqlawda miynettiń awırlıǵı, zıyanlılıǵı, mamanlıq dárejesi
stanokshılar hám hártúrli jumısta bánt bolǵan islewshiler hám esapqa
alınadı. Joqarı razryadtaǵı tarif stavkaların anıqlaw ushın tiykar etip
birinshi razryadlardıń tarif stavkası alınadı.
Tarif setkası - miynetke haqı tólewdegi sáykessizliktiń
mamanlıq dárejesin esapqa alǵan halda belgilew ushın xızmet etedi.
Ol tarif razryadları hám olarǵa say keliwshi tarif koefficientleriniń
34
jıyındısın xarakterleydi. Tarif koefficientiniń tómengi razryadı
birge
teń dep alınadı.
Islegen waqtına qarap is haqı tólew formasında, jumısshınıń is
haqısı tómendegi formula boyınsha esaplanadı:
t
s
m
x
n
H
I
1
Bul jerde: I
x
- jumısshınıń islegen waqtına qaray is haqısı;
H
m
- ónim birliginiń waqıt boyınsha bahası, swm;
n
s
- orınlanǵan process hám tayarlanǵan detall hám ónimlerdiń
sanı;
t - jumıs túrleriniń sanı.
Mısal: Jumısshı ay dawamında 420 ónim tayarladı. Sonnan 400
ónimniń bir danası 500 swmnan hám 20 ónimniń danası 3000
swmnan. Jumısshınıń aylıǵı 260000 swm.
I
x
= (400*500) + (20*3000) = 260000 swm,
Islegenine qaray tólenetuǵın haqını tómendegi formula boyınsha
anıqlaw múmkin:
Q
T
H
s
m
yamasa
60
s
br
m
T
V
H
Bul jerde: T
s
– hárekettegi razryadlı, saatlı, aylıq tarif stavkası.
Q - jetistirilgen ónimniń sanı.
V
br
-ónim birligin tayarlaw ushın ketken waqıt norması.
Mısal: Bir saatta 4 dana detall tayarlanǵan. Bunday jumıs
razryadı ushın bir saatlıq tarif stavkası 2000 swm etip belgilengen. Bir
ónim ushın islegenine qaray baha 500 swm.
500
4
2000
m
H
Mısal: Óndirislik basqıshtı basqarıw ushın 0,1 saat waqıt
norması belgilengen. 4-razryadlı jumısshınıń saatlıq tarif stavkası
2000 swm. Basqıshtıń islegenine qaray bahası
35
swm
T
V
H
s
m
200
2000
1
.
0
Islegen waqtına qaray haqı tólewde jumısshınıń is haqısı
tómendegishe anıqlanadı:
V
T
I
s
bv
Bul jerde: V - jumısshınıń islegen waqtı.
Eger jumısshınıń saatlıq tarif stavkası 2000 swm bolıp, ol bir
ayda 176 saat islegen bolsa, onda jumısshınıń is haqısı 352000 swmdı
quraydı.
swm
I
x
352000
2000
176
