Kárxanada miynetke haqı tólew, is haqınıń túrleri

32 
Nominal is haqı – xızmetkerdiń belgili bir waqıt dawamında 
orınlaǵan jumısı ushın esaplanǵan hám tólengen is haqı bolıp 
esaplanadı.
Real is haqı - nominal is haqıǵa satıp alıw múmkin bolǵan tovar 
hám xızmetlerdiń muǵdarı: real is haqı – nominal is haqınıń ―tutınıw 
uqıplılıǵı‖ bolıp esaplanadı.
Kárxanalarda is haqı tarawındaǵı siyasattı tayarlaw hám onı 
shólkemlestiriwde tómendegi principlerdi esapqa alıw tiyis:
- ádillik, yaǵnıy birdey jumıs ushın teńdey haqı tólew;
- orınlanıp atırǵan jumıstıń quramalılıǵı hám miynettiń 
mamanlıq dárejesin esapqa alıw;
- jumıstıń zıyanlı jaǵdayları hám awır fizikalıq miynetti esapqa 
alıw;
- sapalı, pidáyılıq penen jumıs islewdi xoshametlew, jol qoyılǵan 
kemshilikler yamasa óziniń wazıypasına juwapkerlik penen qatnasta 
bolmaǵanlardı materiallıq jazalaw;
- miynettiń ónimdarlılıq dárejesin ortasha is haqınıń ósiw 
dárejesine qaraǵanda tezirek asırıw;
- is haqınıń muǵdarın inflyaciyaǵa say túrde muwapıqlastırıw;
- miynetke haqı tólewdiń kárxananıń mútájliklerine tolıq juwap 
beriwshi jetilistirilgen forma hám sistemalarınan paydalanıw.
Miynetke haqı tólewdiń islegenine qaray (ispay) hám islegen 
waqtına qaray (waqıtpay) haqı tólew usılları bar.
Miynetke islegenine qaray haqı tólew, jetistirilgen ónim 
(orınlanǵan jumıs, kórsetilgen xızmet) ushın tólenetuǵın haqını 
bildiredi.
Kárxanalarda tek qana islegenine qaray emes, al islegen waqtına 
qaray - sıylıqlı haqı tólew usılınan paydalanıladı. Miynetke islegen 
waqtına qaray – sıylıqlı haqı tólewde, jumısshı orınlaǵan jumısına 
haqı alıwdan basqa, sıylıqqa da iye boladı. Sıylıq tiykarınan belgili bir 
kórsetkishlerge erisiw - ónim jetistiriw jobasın orınlaw, ónimniń 
sapasın asırıw, shiyki-zat hám materiallardı únemlew hám basqalar 
ushın beriledi.

33 
Miynetke islegen waqtına qaray haqı tólew tarif sistemasında 
belgilengen, islep berilgen waqıt - kalendarlıq waqıt emes, al normativ 
waqıt ushın tólenetuǵın haqını bildiredi. Islegen waqtına qaray - 
sıylıqlı haqı tólewde, jumısshı islegen waqtına haqı alıwdan basqa, usı 
is haqıǵa belgili bir payız túrinde sıylıq aladı.
Miynetke haqı tólewdiń akkord usılı, islegenine qaray haqı 
tólewdiń bir túri bolıp, mánisi boyınsha, bunda orınlanıwı tiyis bolǵan 
jumıslardıń múddeti kórsetilgen túrde onı bahalaw iske asırıladı. 
Tómendegi jaǵdaylarda akkord tólew sistemasınan paydalanıw 
maqsetke muwapıq boladı.
Kárxana qandayda bir buyırtpanı óz waqtında orınlay almasa 
hám bunıń ushın shártnama boyınsha kóp muǵdarda shtraf tóleytuǵın 
bolsa, kárxananıń toqtap qalıwına sebep bolatuǵın ayrıqsha jaǵdaylar 
(órt, sel, jer silkiniw, suw tasqını yamasa qatań sebepler boyınsha 
tiykarǵı texnologiyalıq liniyalardıń toqtap qalıw jaǵdayları) júz 
bergende ayırım jumıslardı orınlawǵa zárúrlik tuwılǵanda yamasa 
kárxanada taza ásbap-úskeneler iske qosılǵanda ámelge asırıladı.
Is haqını esaplaw tarif sisteması, tarif stavkası hám tarif setkaları 
tiykarında ámelge asırıladı.
Tarif stavkası – tiyisli razryadtaǵı jumısshınıń bir saat yamasa 
bir kún ishindegi miynetine tólenetuǵın haqınıń muǵdarın kórsetedi. 
Stavkalar jumıstıń quramalılıǵı, intensivligi, jumıs jaǵdayına 
baylanıslı túrde, ol hár qıylı tarawdıń xalıq-xojalıǵında tutqan ornına 
qarap kategoriyalastırıladı. Eń joqarı tarif stavkaları awır sanaat 
tarawındaǵı kárxanalarǵa belgilengen boladı. Tarif stavkaların 
anıqlawda miynettiń awırlıǵı, zıyanlılıǵı, mamanlıq dárejesi 
stanokshılar hám hártúrli jumısta bánt bolǵan islewshiler hám esapqa 
alınadı. Joqarı razryadtaǵı tarif stavkaların anıqlaw ushın tiykar etip 
birinshi razryadlardıń tarif stavkası alınadı.
Tarif setkası - miynetke haqı tólewdegi sáykessizliktiń 
mamanlıq dárejesin esapqa alǵan halda belgilew ushın xızmet etedi. 
Ol tarif razryadları hám olarǵa say keliwshi tarif koefficientleriniń 

34 
jıyındısın xarakterleydi. Tarif koefficientiniń tómengi razryadı birge 
teń dep alınadı.
Islegen waqtına qarap is haqı tólew formasında, jumısshınıń is 
haqısı tómendegi formula boyınsha esaplanadı:



t
s
m
x
n
H
I
1
Bul jerde: I
x
- jumısshınıń islegen waqtına qaray is haqısı;
H
m
- ónim birliginiń waqıt boyınsha bahası, swm;
n
s
- orınlanǵan process hám tayarlanǵan detall hám ónimlerdiń 
sanı;
t - jumıs túrleriniń sanı.
Mısal: Jumısshı ay dawamında 420 ónim tayarladı. Sonnan 400 
ónimniń bir danası 500 swmnan hám 20 ónimniń danası 3000 
swmnan. Jumısshınıń aylıǵı 260000 swm.
I
x
= (400*500) + (20*3000) = 260000 swm, 
Islegenine qaray tólenetuǵın haqını tómendegi formula boyınsha 
anıqlaw múmkin:
Q
T
H
s
m

yamasa 
60
s
br
m
T
V
H


Bul jerde: T
s
– hárekettegi razryadlı, saatlı, aylıq tarif stavkası.
Q - jetistirilgen ónimniń sanı.
V
br
-ónim birligin tayarlaw ushın ketken waqıt norması.
Mısal: Bir saatta 4 dana detall tayarlanǵan. Bunday jumıs 
razryadı ushın bir saatlıq tarif stavkası 2000 swm etip belgilengen. Bir 
ónim ushın islegenine qaray baha 500 swm.
500
4
2000


m
H
Mısal: Óndirislik basqıshtı basqarıw ushın 0,1 saat waqıt 
norması belgilengen. 4-razryadlı jumısshınıń saatlıq tarif stavkası 
2000 swm. Basqıshtıń islegenine qaray bahası

35 
swm
T
V
H
s
m
200
2000
1
.
0





Islegen waqtına qaray haqı tólewde jumısshınıń is haqısı 
tómendegishe anıqlanadı:
V
T
I
s
bv


Bul jerde: V - jumısshınıń islegen waqtı.
Eger jumısshınıń saatlıq tarif stavkası 2000 swm bolıp, ol bir 
ayda 176 saat islegen bolsa, onda jumısshınıń is haqısı 352000 swmdı 
quraydı.
swm
I
x
352000
2000
176




Download 1.56 Mb.