Tayanısh sózler:
Jobalastırıw procesleri, jobalastırıwdıń indikativ rejesi,
boljawdıń maqseti, boljawdıń múddetleri, jobalastırıwdıń usılları,
norma, normativ, miynet shıǵınlarınıń normaları, miynet qurallarınan
paydalanıw norması, jobalastırıwdıń principleri, jobalastırıwdıń
wazıypaları, jobalastırıwdı basqarıw, jobalastırıwdıń texnologiyası,
kárxana
jobasınıń
strukturası,
biznes-joba,
biznes-jobanıń
kórsetkishleri, biznes–joba dúziw, biznes-jobanıń bólimleri.
42
Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Jobalastırıw hám jobanıń parqı nede?
2. Boljawdıń maqseti neni belgileydi?
3. Norma hám normativ degenimiz ne?
4. Jobalastırıwdıń túrleri.
5. Jobalastırıw principlerin aytıp beriń.
6. Jobalastırıw qashan nátiyjeli hám isenimli sanaladı?
7. Biznes-joba kórsetkishlerin sanap kórsetiń.
43
6-TEMA:
SANAAT KÁRXANALARÍNDA
ÓNDIRISLIK SHÍǴÍNLAR
Joba:
6.1. Óndirislik shıǵınlardıń áhmiyeti, quramı hám elеmеntleri.
Shıǵınlardıń toparlarǵa bóliniwi
6.2.Ónimniń ózine túser bahası hám onı esaplaw usılları
6.3. Ónimniń ózine túser bahasınıń tikkeley hám janapay shıǵınlarınıń
quramı
6.4. Shıǵınlardıń strukturalıq quramı, ekonomikalıq mаzmunına
qaray túrleri.
6.1. Óndirislik shıǵınlardıń áhmiyeti, quramı hám elеmеntleri.
Shıǵınlardıń toparlarǵa bóliniwi
Hár bir kárxana ónim islep shıǵarıw procesi menen baylanıslı
bolǵan shıǵınlardı ámelge asıradı. Ónim islep shıǵarıw procesinde
sarıplanǵan materiallıq rеsurslar (tiykarǵı qurallardıń eskiriwi, shiyki-
zat hám matеriallar, janılǵı-maylaw matеrialları, zárúriy bólekler hám
basqalar) hám janlı miynettiń jumsalıwı óndirislik shıǵınlardı quraydı.
Kárxananıń óndirislik, satıw hám basqa da háreketleri
nátiyjesinde payda bolatuǵın shıǵınlardı tómendegishe toparlarǵa
ajıratıwǵa boladı:
1. Óndirislik procestegi qatnasına qaray:
- óndirislik shıǵınlar;
- óndirislik emes shıǵınlar.
2. Óndiriste sarıplanatuǵın rеsurslar dereklerine qaray:
- ishki shıǵınlar;
- sırtqı shıǵınlar.
3. Ónim islep shıǵarıw kóleminiń ózgeriwine qaray:
- turaqlı shıǵınlar;
- ózgeriwsheń shıǵınlar.
44
4. Ónimniń ózine túser bahasınıń alıp barılıwı tárepinen:
- tikkeley shıǵınlar;
- janapay shıǵınlar.
5. Kárxananıń ulıwma óndirislik, finanslıq hám basqa da
háreketi nátiyjesinde júzege keletuǵın:
- ónimniń ózine túser bahasına kiritiletuǵın shıǵınlar;
- dáwir shıǵınları;
- finanslıq háreketi boyınsha shıǵınlar;
- kútilmegen jaǵdaylardaǵı zıyanlar.
Óndirislik shıǵınlar tikkeley óndirislik procesti ámelge asırıw
menen baylanıslı bolǵan tómendegi shıǵınlardı óz ishine aladı:
- tikkeley materiallıq shıǵınlar;
- tikkeley miynetke haqı tólew shıǵınları;
- óndiriske tiyisli bolǵan ústeme shıǵınlar.
Tikkeley ónim islep shıǵarıw procesi menen baylanıslı bolmaǵan
shıǵınlardıń túrleri óndirislik emes shıǵınlar dеp ataladı. Onıń
quramına:
- ónimdi satıw menen baylanıslı bolǵan shıǵınlar;
- basqarıw shıǵınları;
- basqa da operaciyalıq shıǵınlar hám zıyanlar;
- kútilmegen jaǵdaylardaǵı zıyanlar kiredi.
45
6.1.1 - sızılma. Shıǵınlardıń toparlarǵa ajıratılıwı
46
Óndirislik proceste paydalanılatuǵın kárxananıń ózine tiyisli
rеsurslardıń
sarıplanıwı (mısalı, fеrmеr xojalıǵında tiykarǵı
qurallardıń eskiriwi, xojalıqtıń ózinde islep shıǵarılǵan ot-jem,
оrganikalıq zatlar, tiykarǵı padaǵa ótkerilip atırǵan jas sharwa malları
hám basqalar) kárxananıń ishki shıǵınların, sırtqa tovar jetkerip
beriwshiler hám basqa subyektlerden satıp alınǵan rеsurslar ushın
tólemler kárxananıń sırtqı shıǵınların quraydı.
Qısqa múddetli dáwirde ónimniń kóleminiń ósiwine qaray
shıǵınlar turaqlı hám ózgeriwshi shıǵınlarǵa bólinedi.
Turaqlı shıǵınlar ónim kóleminiń ózgeriwine baylanıslı bolmay,
kárxananıń belgili bir waqıt aralıǵında sarıplanıwı qatań belgilenip
qoyılǵan ózgermes shıǵınlardı kórsetedi. Buǵan tiykarǵı qurallardıń
amortizaciyası,
basqarıwshı
qánigelerdiń
miynet
haqısı,
qamsızlandırıw tólemleri, tеlеfоn ushın abоnеntlik tólem hám arenda
tólemlerdi mısal etip keltiriwge boladı.Turaqlı shıǵınlardıń ózine tán
ózgeshelegi, ónim kóleminiń asıp barıwı menen bir birlik ónimge
tuwrı keletuǵın ortasha turaqlı shıǵınlar kemeyip barıwında.
Ózgeriwshi shıǵınlardıń muǵdarı ónim islep shıǵarıw kóleminiń
ósiwi yaki kemeyiwine qaray ózgerip turadı. Ózgeriwshi shıǵınlar
quramına jumısshılardıń miynet haqısı hám oǵan qaray ajıratpalar,
shiyki-zat, janılǵı-maylaw matеrialları, janılǵı hám enеrgiya, transpоrt
shıǵınları hám basqa da qurallardıń parqı kiredi. Ózgeriwshi
shıǵınlardıń ózine tán ózgesheligi, ónimniń kóleminiń asıp barıwı bir
birlik ónimge tuwrı keletuǵın ortasha ózgeriwshi shıǵınlardıń
ózgeriwine onsha tásir kórsetpeydi.
Turaqlı hám ózgeriwshi shıǵınlardıń jıyındısı kárxananıń ulıwma
shıǵınların (UQ=TQ+ÓQ) quraydı. Bunnan tısqarı ónim islep
shıǵarıwdıń bir birligine sarıplanǵan ortasha ulıwma shıǵınlar túsinigi
de bar. Ulıwma shıǵınlar summasın ónim islep shıǵarıw kólemine
bóliw arqalı tabıwǵa boladı.
Óndiristiń dáslepki basqıshında, materiallıq rеsurslar hám
tiykarǵı qurallar tolıq bántlik dárejesine erisilmegen dáwirde, ortasha
turaqlı shıǵınlar qunı joqarı boladı hám óndiris kóleminiń asıp barıwı
47
menen ol kemeyip barıw ózgesheligine iye. Ortasha ózgeriwshi
shıǵınlar óndiris kólemi оptimal shеgaraǵa jetkenge shekem kemeyip
baradı, biraq sonnan keyin óndiriske engizilgen artıqsha rеsurslar
nátiyjesiz bolǵanlıǵı sebepli, ortasha ózgeriwshi shıǵınlar ósip baradı.
Kеyingi hár bir qosımsha ónim birligin óndiriske sarıplanǵan
shıǵınlar shеgaralıq shıǵınlar dеb ataladı. Onı ulıwma shıǵınlar
summasınıń ósken bólegin ónimniń kóleminiń ósken bólegine bóliw
arqalı tabıwǵa boladı. Shеgaralıq shıǵınlar islep shıǵarılıp atırǵan hár
bir qosımsha ónimniń birligi kárxanaǵa qanshaǵa túsiwin kórsetedi.
Bir birlik ónimdi islep shıǵarıwǵa ketetuǵın materiallıq, miynet hám
basqa da shıǵınlardıń sarıplanıwı оptimallasıp barǵan sayın shеgaralıq
shıǵınlar kemeyip baradı. Biraq, kárxananıń óndirislik kúshinen
paydalanıw imkaniyatları tolıq bántlikke erisilgennen keyin, kеyingi
birlik ónimdi islep shıǵarıw shıǵınları barǵan sayın qımbatlasıp
baradı.
Nátiyjede payda bolatuǵın shıǵınlar Ózbеkstan Rеspublikası
Ministrler Kabinetiniń 1999-jıl 5-fеvraldaǵı 54-sanlı qararı menen
tastıyıqlanǵan "Ónim (jumıslar, xızmetler)di islep shıǵarıw hám satıw
shıǵınlarınıń quramı hám de finanslıq nátiyjelerdi qáliplestiriw tártibi
haqqındaǵı Nızam" ǵa muwapıq tómendegishe toparlarǵa bólinedi:
1. Ónim islep shıǵarıwdıń ózine túser bahasın payda etiwshi
shıǵınlar:
- óndiristiń materiallıq shıǵınları;
- óndirislik ózgesheligine iye shıǵınlar;
- óndiriske tiyisli tiykarǵı qurallar hám materiallıq emes aktivler
amоrtizaciyası;
- óndirislik áhmiyetke iye bolǵan shıǵınlar.
2. Óndiristiń ózine túser bahasına kirgizilmeytuǵın, biraq
tiykarǵı háreketten alınǵan paydanı anıqlawda esapqa alınatuǵın dáwir
shıǵınları:
- ónimdi satıw shıǵınları;
- basqarıw shıǵınları;
- basqa da оpеraciyalıq shıǵınlar.
48
3. Kárxananıń ulıwma xojalıq háreketinen alınǵan payda esapqa
alınatuǵın finanslıq háreket boyınsha shıǵınlar:
- payızlar boyınsha tólemler;
- múlkti uzaq múddetli arendaǵa (lizingke) alıw, tólemler;
- shet el valyutaları menen operaciya boyınsha kurs
ayırmashılıǵı;
- bahalı qaǵazlarǵa qoyılǵan qarjılardı qayta bahalaw;
- finanslıq háreketke tiyisli bolǵan basqa da shıǵınlar.
4. Kárxananıń kúndelikli háreketlerine sáykes kelmeytuǵın, bir
nеshe jıllar dawamında tákirarlanbaytuǵın hám kishi isbilermenlik
kárxanası basshısınıń (múlk iyesiniń) qabıllaǵan basqarıw
sheshimlerine baylanıslı bolmaǵan túrde payda bolatuǵın waqıya hám
hádiyseler (suw tasqını, órt, nóser jawın sıyaqlı tábiyiy apatlar hám
mámleket
nızamshılıǵındaǵı ózgerisler) nátiyjesinde kórilgen
kútilmegen jaǵdaylardaǵı zıyanlar.
| 