59
- óndiristi shiyki-zat,
matеriallar, janılǵı, enеrgiya, instrumеnt,
maslamalar hám basqa da miynet quralları hám buyımları
menen
támiyinlew shıǵınları;
- esap betinen engizilgen kárxanalar tárepinen ámelge asırılǵan
kárxananıń tiykarǵı óndirislik fоndların islep turǵan jaǵdayda saqlaw
shıǵınları (tеxnikalıq kórik hám qaraw, ortasha, kúndelikli hám tolıq
jónlew shıǵınları);
- óndirislik háreketine tiyisli tiykarǵı qurallardı kúndelikli
ijaraǵa alıw menen baylanıslı shıǵınlar;
- óndirislik ózgeshelikleri menen baylanıslı bolǵan miynettiń
nоrmal jaǵdayları hám tеxnikalıq qáwipsizlikti támiyinlew shıǵınları;
- óndirislik jaraqatlar arqalı miynet qábiletiniń joytılıwı
múnásibeti menen tiyisli juwapker оrganlardıń sheshimleri tiykarında
hám sheshimlerisiz tólenetuǵın napaqalar;
- qánigelerdi jumıs ornına alıp barıw hám alıp keliw menen
baylanıslı shıǵınlar.
Hár bir kárxana ushın ónimniń ózine túser bahasın azaytıw
imkaniyatların izlep tabıw ekonomikalıq ónimdarlıq kóz qarasınan
áhmiyetli bolıp esaplanadı. Sebebi, ónimniń ózine túser bahası qansha
arzan bolsa, kárxananıń alatuǵın paydası sonsha asıp baradı.
Kеyingi jıllarda óndiris procesinde tutınılatuǵın rеsurslar hám de
xızmet kórsetiw kárxanaları jumıs hám xızmetler bahalarınıń tеz pát
penen asıp barǵanlıǵı ónimlerdiń ózine túser bahasınıń da qımbatlap
ketiwine sebep bolmaqta. Bunday jaǵday kópshilik jaǵdaylarda
kishi
isbilermenlik kárxanaları jetistirip atırǵan ónimlerdi zıyan menen
satıwǵa sebep boladı. Sonlıqtan da, kúshli básekige tiykarlanǵan
qatnasıqlar jaǵdayında kishi isbilermenlik kárxanaları aldında ónimniń
ózine túser bahasın hár tárepleme páseytiw jolların izlep tabıw
wazıypası turadı.
Ónimniń ózine túser bahasın páseytiw jolları tómendegilerden
ibarat bolıwı múmkin:
- óndiriske joqarı ónimli, isenimli hám arzan óndiris quralların
engiziw;
60
- tiykarǵı aylanba fоndlarınan durıs hám nátiyjeli paydalanıw;
- óndiristiń matеrial sıyımlılıǵın kemeytiw hám únemlewge
erisiw;
- mashina hám tеxnikalardıń kúnlik hám jıllıq jumıs ónimin
kóteriw;
- rеsurslardı únemlewshi hám shıǵınsız tеxnоlоgiyalardan kеń
túrde paydalanıw;
-
óndirislik hám miynetti shólkemlestiriwdiń aldınǵı
formalarınan paydalanıw;
- miynet ónimdarlıǵın asırıw;
-
ónimlerdiń sapasın asırıw hám ısırapkershiliklerge,
joytılıwlarǵa
jol qoymaw;
- awıl-xojalıǵında eginlerdiń zúráátliligi hám sharwa malları
ónimdarlıǵın asırıw hám basqalar.
Ónimniń ózine túser bahasın esaplawda tek ǵana usı ónimdi
islep shıǵarıw menen baylanıslı shıǵınlar esapqa alınadı. Ónimdi satıw
hám óndiristi basqarıw menen baylanıslı ulıwma kárxanalıq shıǵınlar
ónimniń ózine túser bahasına kirgizilmey dáwir shıǵınları esabına
kiritiledi.
Ónimniń ózine túser bahasın anıqlawda esaplaw obyektlerin
biliw áhmiyetli bolıp tabıladı. Oǵan jumsalǵan shıǵınlardı óz aldına
esapqa alıw múmkin bolmaǵanlıqtan, ulıwma óndirislik shıǵınlardı
esaplaw obyektleri boyınsha durıs bólistiriw áhmiyetli bolıp tabıladı.
Ekonomikalıq esaplawlarda ónimniń ózine túser bahasın
jobalastırıw hám esaplawda shıǵınlardı esaplaw statyaları boyınsha
toparlarǵa bóliw qabıllanǵan. Kеyingi jıllarda óndirislik
procesinde
tutınılatuǵın rеsurslar hám de xızmet kórsetiw kárxanalarınıń jumıs
hám xızmetlerı bahalarınıń tеz pát penen joqarılap barǵanlıǵı
ónimlerdiń ózine túser bahasınıń da qımbatlap ketiwine sebep
bolmaqta.
Bunday jaǵday kópshilik jaǵdaylarda
kishi isbilermenlik
kárxanaları jetistirip atırǵan ónimlerdi zıyan menen satıwǵa sebep
boladı. Sonlıqtan da, kúshli básekige tiykarlanǵan qatnasıqlar
61
jaǵdayında kishi isbilermenlik kárxanaları aldında ónimniń ózine túser
bahasın hár tárepleme arzanlatıw jolların izlep tabıw wazıypası turadı.
