Óndiris proceslerin waqıt hám aymaq boyınsha

141 
Óndiris procesleriniń sáykesligi sonnan ibarat, bunda barlıq 
óndirislik bólimler (tiykarǵı hám járdemshi cexlar, bul cexlardıń 
ishindegi uchastka hám liniyalar, úskeneler toparı jumıs ornı) diń 
jumıs islew uqıplılıǵı (waqıt birligi ishindegi miynet ónimdarlıǵınıń 
qatnası) bir-birine óz-ara muwapıq keledi. Eger bul principler 
orınlanbasa, disproporciyalar «tar jerde» júzege keledi, bul óz 
gezeginde, kárxanalarda ónim jetistiriliwiniń joqarılawına tosqınlıq 
etedi. 
Sanaat 
kárxanaların kompleks mexanizaciyalaw hám 
avtomatlastırıwdıń tiykarında sáykes keliwshilik principi turadı. 
Kompleksli mexanizaciya bolmasa, disproporciya kelip shıǵıwı, 
miynetti kóp talap etetuǵın óndiris procesleri kóbeyiwi múmkin. 
Paralelliktiń áhmiyeti, óndiris procesiniń bir neshe elementlerin 
bir waqıtta orınlawdan ibarat, yaǵnıy ónimdi tayarlaw boyınsha iske 
asırılatuǵın jumıs keń kólemde iske asırıladı. 
Bir tegis, izbe-iz jónelis principin qollanıw óndiris procesinde 
shólkemlestiriw waqtında miynet predmetleri, óndiris procesleriniń 
barlıq basqıshlarınan hám barlıq operaciyalarınan eń qısqa jol menen 
ótiwin anıqlawǵa járdem beredi (shiyki-zat hám materiallardıń kelip 
túsiwinen baslap, tayar ónimge aylanǵanǵa shekem hám bul ónimlerdi 
tutınıwshıǵa jetkerip bergenge shekem). Bir tegis, izbe-iz jóneliske 
erisiw ushın cex maydanında apparat hám úskenelerdi aqılǵa uǵras 
jaylastırıw kerek, bunnan basqa tiykarǵı hám járdemshi cexlardı zavod 
territoriyasında tuwrı jaylastırıw tiykarında shiyki-zat hám 
materiallardıń qarama-qarsı háreketine hám qaytıp ketpewine jol 
qoymaw kerek. 
Úzliksizlik degende - óndiris procesiniń rejesiz toqtap qalmawı, 
úzilistiń bolmawı, yaǵnıy úzliksiz islewi túsiniledi. 
Bir normalılıq principi óz-ara baylanıslı bolǵan óndirislik 
bólimler, birdey aralıqtaǵı jumıs waqtında belgilengen baǵdarlama 
boyınsha 
birdey 
muǵdardaǵı 
jumıstıń 
orınlanıwı 
menen 
xarakterlenedi. 
Avtomatlastırıw óndiris procesleriniń operaciyaların maksimal 
avtomat túrde, yaǵnıy jumısshılardıń tikkeley qatnaspawı yamasa 

142 
olardıń baqlawı astında orınlanıwın talap etedi. Óndiris procesiniń 
ayırım operaciyaların joqarı dárejede avtomatlastırıw, óndiristi 
kompleks avtomatlastırıwdıń baslanǵısh tiykarǵı shárti bolıp, avtomat 
túrindegi potok liniyalardan paydalanıwǵa shekem iske asırılıwı 
kerek. Bul princip tek ǵana texnologiyalıq proceslerde qollanılmastan, 
al olardı texnikalıq jaqtan tayarlaw, qadaǵalaw, tártipke salıw, xızmet 
kórsetiw sıyaqlı jumıslardı orınlawda da keń qollanıladı. 
Sinxronlı óndiris procesinde, sinxronlastırıw tek ǵana úzliksiz 
óndiriste hám de kóbirek avtomat túrindegi óndiristiń xarakterli 
ózgesheligi bolıp esaplanadı. Óndiris procesin sinxronlastırıw degende 
tómendegiler túsiniledi: 
- 
operaciyalardı orınlawǵa jumsalǵan waqıt shıǵınları 
(operativlik waqıt) nıń teńdey bolıwı; 
- miynet predmetleriniń operaciyalar aralıq hám liniyalar aralıq 
transportirovkası ushın jumsalǵan waqıt shıǵınlarınıń teńdey bolıwı; 
- jumıs ornına xızmet kórsetiw hám jumısshılardıń dem alıwı 
boyınsha operativ ilajlardaǵı tánepislerdiń teńdey bolıwı; 
- miynet predmetleriniń potoktaǵı háreketin shólkemlestiriw 
waqtında, 
operaciyalardıń 
tamam 
bolıwı 
menen 
olardı 
transportirovkalawdıń baslanatuǵın waqtınıń bir-birine sáykes keliwi. 
Usı tórt shárttiń birewi buzılsa da óndiris procesiniń 
sinxronlasıwı buzıladı. 
Hár bir óndirislik process óziniń dúzilisi boyınsha ózgeshelikke 
iye. Texnologiyalıq mazmunı boyınsha ol óndirislik basqıshlardıń 
jumıs procesleriniń kompleksine, jumıs proceslerine hám 
operaciyalarǵa bólinedi. 
Óndirislik basqısh - bul óndiris procesiniń texnikalıq, 
texnologiyalıq hám shólkemlestiriwshilik jaǵınan ajıralǵan bólegi 
bolıp esaplanadı. Ol óz-ara baylanıslı bolǵan hám engizilgen tártipte 
izbe-iz orınlanıwshı jumıs procesleriniń kompleksin óz ishine aladı. 
Jumıs procesleriniń kompleksi - bul óndiris procesiniń 
shólkemlestiriwshilik hám texnologiyalıq jaqtan ajıralǵan bólegi 
bolıp, arnawlı texnologiyalıq mazmunı menen xarakterlenedi hám onı 

143 
orınlaw ushın arnawlı óndiris quralları hám de belgili mamanlıqtaǵı 
jumısshılar zárúr boladı. Jumıs procesi - jumıs procesi kompleksiniń 
anıq shegeralanǵan hám óziniń shólkemlestiriwshilik strukturası hám 
de texnologiyalıq mazmunı boyınsha bir-birinen ajıralıwshı bir bólegi 
bolıp, ol anıq texnologiyalıq mazmun, miynet predmetleri, 
paydalanatuǵın miynet quralları menen belgilenedi. Hár bir jumıs 
procesi óziniń texnologiya hám texnikasına, strukturası hám 
maqsetine iye boladı, usılar arqalı ol basqa jumıs proceslerinen 
ajıraladı. 
Óndiristiń járdemshi buwınlarına, ońlaw ustaxanaları, energetika 
xojalıǵı, materiallıq-texnikalıq támiyinlew (úskeneler, ásbaplar, 
arnawlı kiyimler h.t.b.) skladlar, transport cexları, hákimshilik–turmıs 
xızmetleri hám basqalar kiredi. 
Xızmet kórsetiwshi cexlardıń bir tegis hám anıq islewi, 
óndiristiń tiykarǵı hám de járdemshi buwınlarınıń háreketi ushın zárúr 
bolıp esaplanadı. 
Jumıstıń miynet quralları menen támiyinleniw dárejesi hám onda 
insannıń qatnasıwına qarap, ol mexanizaciyalastırılmaǵan, bir bólegi 
mexanizaciyalastırılǵan, mashinalasqan proceslerge bólinedi. 
Mexanizaciyalastırılmaǵan 
procesler 
hesh 
qanday 
mexanizmlersiz, hesh qanday energiyadan paydalanbastan iske 
asırıladı. Olar miynet predmetleriniń jaǵdayın yamasa olardıń 
formasın ózgertiwge baǵdarlanǵan bolıp, qol menen islenetuǵın 
ásbaplar járdeminde orınlanadı. Kánshilik kárxanalarınıń tiykarǵı 
óndirisinde mexanizaciyalastırılmaǵan procesler júdá az ushırasadı.
Biraq óndiristiń járdemshi hám xızmet kórsetiwshi buwınlarında 
qol miynetiniń úlesi ele biraz joqarı. 
Bir bólegi mexanizaciyalastırılǵan proceslerde jumıslar 
mashinalar yamasa mexanizaciyalastırılǵan ásbaplar járdeminde 
orınlanadı: olardı basqarıw bolsa (mısalı: kánlerde taslardı úlken 
balǵalardıń járdeminde maydalaw, perforatorlar menen shruplardı 
bóleklew h.t.b.) insanlardıń qol miynetin talap etedi. 

144 
Mashinalasqan proceslerde miynet quralı bolıp mashinalar 
xızmet kórsetedi. Jumısshı bolsa tikkeley jumıs ornınan yamasa 
uzaqta turıp onıń háreketin belgilengen maqsetke baǵdarlaydı. Házirgi 
waqıtta kánshilik kárxanalarınıń derlik barlıq tiykarǵı procesleri 
mashinalasqan. 
Mashina óndirisi kárxanaları ushın óndiris proceslerin kompleks 
túrde mexanizaciyalastırıw úlken áhmiyetke iye bolıp, onda qol 
miyneti yamasa bir bólegi mexanizaciyalastırılǵan jumıslar birin-biri 
tolıqtırıwshı mashinalar sisteması menen almastırıladı. Bunıń 
nátiyjesinde joqarı miynet ónimdarlıǵı támiyinlenedi hám óndiristi 
avtomatlastırıwǵa 
múmkinshilik 
jaratıladı. 
Avtomatlastırılǵan 
proceslerde kánshilik jumısları ózi basqarılatuǵın mashina yamasa 
mashinalar sisteması menen, insannıń járdemisiz orınlanadı. 
Avtomatlastırılǵan procesler jumısshını operaciyanı orınlawdan 
tolıq azat etip, oǵan tek ǵana óndiristi qadaǵalap turıw wazıypasın 
júkleydi.
Jumıs procesi belgilengen jumıs ornında bir yamasa toparda 
orınlawshılar tárepinen bir yamasa bir neshe miynet qurallarınıń 
járdeminde iske asırıladı. 
Jeke yamasa bir topar orınlawshılardıń miynet qurallarınıń 
járdemi menen ónim tayarlaw maqsetinde yamasa xızmet kórsetiw 
boyınsha jumıs procesin orınlap atırǵan territoriya (mákan, jer) nıń bir 
bólegi jumıs ornı dep ataladı. 
Tayarlıq operaciyasınıń bir bólegi barlıq jumıs procesleri ushın 
ulıwmalıq xarakterge iye boladı. Oǵan smenanı qabıllap alıw, jumıs 
ornın kózden keshiriw, onı qáwipsiz jaǵdayǵa keltiriw kiredi. Qalǵan 
operaciyalar úskenelerdi jumısqa tayarlawǵa baǵdarlanǵan boladı. 
Juwmaqlawshı operaciyalardıń maqseti – jumıstı aqırına shekem 
jetkeriw hám miynet quralın, jumıs ornın tártipke salıwdan ibarat. 
Tiykarǵı operaciyalardıń maqseti – ónim jetistiriw yamasa jumıs 
procesindegi tiyisli operaciyalardı orınlawdan ibarat. 

145 
Járdemshi operaciyalar tiykarǵı operaciyalardı orınlawǵa jaǵday 
jaratadı. Olar tiykarǵı operaciyalar menen izbe-iz yamasa bir waqıttıń 
ózinde orınlanıwı múmkin.
Jumıs procesinde orınlanıp atırǵan tiykarǵı operaciyalardıń 
sanına qarap, ápiwayı túrdegi eki yamasa onnanda kóbirek tiykarǵı 
operaciyalar orınlanıp atırǵan bolsa, bular quramalı operaciyalar dep 
ataladı. Operaciyalar óz gezeginde bir orınlawshı tárepinen 
orınlanatuǵın usıllar hám háreketlerge bólinedi. Usıl operaciyanıń bir 
bólegi bolıp, orınlawshınıń belgilengen bir maqset ushın onı orınlaw 
boyınsha juwmaqlanǵan háreketinen (mısalı: mashinanı iske qosıw, 
rıchagtı «júrgiziwshi» jaǵdayına alıp keliw) ibarat. 
Háreket - qandayda bir ónimdi alıwdıń ornın ózgertiw sıyaqlı 
jumıslardı orınlaw usılınıń bir bólegi. Ol jumıs procesiniń ajıralmas 
bólegi bolǵanlıǵı ushın háreket járdeminde operaciyalardı, jumıs 
proceslerin orınlaw waqtı hám miynet shıǵınınıń normasın anıqlaw 
múmkin. 
Óndiristi shólkemlestiriwdiń áhmiyeti, belgilengen maqsetke 
erisiw jolında jumısshı kúshi hám óndiris quralınıń ilimiy tiykarlanǵan 
ilajlar arqalı aqılǵa muwapıq birlestiriw hám paydalanıwdan ibarat. 
Óndiristi shólkemlestiriw, belgilengen waqıtta hám orında óndiristiń 
barlıq elementlerin (miynet quralı, miynet predmetleri hám 
jumısshılar) hám onıń resursların bir-biri menen muwapıqlastıradı.
Solay etip bir kárxananıń ishinde óz-ara tıǵız baylanıslı, belgili 
maqsetke qaratılǵan texnologyalıq hám miynet procesleriniń bir pútin 
sisteması shólkemlestiriledi. 
Óndiris kárxanasında, óndiris procesiniń tiykarǵı wazıypası – 
miynet hám óndiris qurallarına, olardıń joqarı texnikalıq – 
ekonomikalıq kórsetkishlerge erisiwi ushın qolaylı jaǵdaydı 
jaratıwdan ibarat. 
Óndirislik kárxanalarda, óndiristi shólkemlestiriwdiń qaǵıydaları 
hám formaları hám ónimdi jetistiriw boyınsha mámleketlik 
buyırtpalardıń muǵdarı hám sapalıq kórsetkishleri boyınsha 
orınlanıwına, normativlik quwatlılıqlardı ózlestiriwge, miynettiń 

146 
qáwipsizligi hám usınday jaǵdaylardıń sanitariya-gigienalıq jaǵdayın 
jaqsılawǵa imkan jaratadı.
Sonday-aq, olar jumıstı shólkemlestiriwde qolaylı grafiklerge 
tayanıp óndiris arasında óz-ara aqılǵa muwapıq baylanıslardı 
engiziwge, 
barlıq 
óndiris 
proceslerin 
kompleksli 
túrde 
mexanizaciyalastırıwǵa hám avtomatlastırıwǵa, taza texnika hám 
texnologiyalardı 
qollanıwǵa, 
óndirislik 
quwatlıqlardan 
tolıq 
paydalanıwǵa, tiykarǵı hám járdemshi proceslerdi orınlawǵa, óndiriste 
isbilermenlikti rawajlandırıwǵa járdem beredi. Bular bolsa miynet 
ónimdarlıǵınıń joqarılawına, ónimniń ózine túser bahasınıń 
tómenleniwine, óndiristiń rentabelliginiń joqarılawına alıp keledi. 
Óndiristi shólkemlestiriw, óndiris procesleriniń barlıq buwınların 
óz ishine qamtıp aladı. Óndiristi orınlarda shólkemlestiriwdi jolǵa 
qoyıw, óndiris proceslerin texnologiyalıq buwınlarǵa, jumıs 
proceslerine ajıratıp, olardı ayrıqsha orınlawshı toparlarǵa 
biriktiriwden ibarat. Bunda hár bir buwındı óz orınlarına jaylastırıw 
hám jumıs procesin orınlawda olardıń arasında óz-ara baylanıstı 
ornatıw támiyinlenedi. 
Óndiristi 
tiyisli 
orınlarda 
shólkemlestiriw 
kárxananı 
proektlestiriw basqıshında tańlap alınadı hám qurılıs dáwirinde iske 
asırıladı. Ol uzaq waqıt dawamında turaqlı bolıp, kárxananı jańalaw 
hám texnikalıq qurallar menen qayta támiyinlew procesinde 
ózgertiliwi múmkin. 
Óndiristi waqıt boyınsha shólkemlestiriw kárxanada qabıl etilgen 
jumıs islew tártibi hám jumıs procesleriniń orınlanıwınıń izbe-izligi 
menen xarakterlenedi. Kárxananıń jumıs islew tártibi kópshilik 
jaǵdayda óziniń uzaq múddetli háreketi dáwirinde turaqlılıqqa erisedi. 
Jumıs procesiniń orınlanıwınıń izbe-izligi bolsa texnologiyalıq 
buwınlarınıń kúndelikli jaǵdayına baylanıslı boladı, sonıń ushın 
olardı bir-birine waqtı-waqtı menen óz-ara qaytadan baylanıstırıw 
ushın shólkemlestiriwshilik ilajlar arqalı tásir etip turıw talap etiledi. 
Bul tásirdiń dawamlılıǵı bir sutkadan, bir neshe saat hám minutlarǵa 
shekem bolıwı múmkin.

147 
Óndiristi zamanagóy shólkemlestiriw, óndiristiń muwapıqlıǵı, 
bir tegisligi hám úzliksizlik qaǵıydaları (principleri) na tiykarlanadı. 
Óndiristiń muwapıqlıǵı, óndiristiń barlıq buwınlarınıń quwatın, 
ónimdarlıǵın, onıń texnologiyalıq buwınların ótkeriw uqıplılıǵınıń bir-
birine teń bolıwın názerde tutadı. Bunda ayırım texnologiyalıq 
bólimlerdiń quwatlıǵınan azıraq paydalanıp, basqalarınıń zorıǵıp 
islewine jol qoymaw kerek. Usınday bolǵanda kárxana bir tegis hám 
úzliksiz isleydi. Barlıq buwınlardıń ótkeriw uqıplılıǵı bir-birine 
alternativ bolıwı kerek. Ol proektlew basqıshında kárxananıń, 
proektlik quwatlıǵın anıqlaw procesinde iske asırıladı. 
Hár bir texnologiyalıq buwında onıń quwatlıǵınıń ilimiy 
tiykarlanǵan qosımsha rezervi qaldırıladi. Bul bolsa óndiristi isenimli 
túrde shólkemlestiriwdi támiyinleydi. 
Mashina óndirisi kárxanasınıń háreketi procesinde proektke 
kirgizilgen muwapıqlıq waqtı-waqtı menen ózgerip turadı, nátiyjede 
texnologiyalıq buwınlar jumıs ónimdarlıǵınıń baslanǵısh bir-birine 
salıstırmalı muwapıqlıǵı buzıladı. Onı birdey dárejede uslap turıw 
ushın hártúrli ilajlardı shólkemlestiriw talap etiledi. 
Sonıń ushın kárxananı texnikalıq jaqtan qayta qurallandırıw, 
qayta qurıw hám óndiristi zamanǵa say shólkemlestiriw jolların 
jetilistiriw sıyaqlı ilajlar ótkeriledi. 
Óndirislik kárxananıń jumısınıń bir tegis islew ózgesheligin 
bahalaw, jetistirilip atırǵan ónimniń birdey dárejedegi kórsetkishi, bir 
tegislilik koefficienti K
m
kórinisinde anıqlanadı. 





Download 1.56 Mb.