41
Ta’limning rivojlantirishning yangi bosqichda pedagogik texnologiyaning
mohiyati
Oliy majlisning IX sessiyasida О‘zbekiston Respublikasining prezidenti
I.A.Karimov shunday degan edi: “Demoktatik jamiyatda bolalar, umuman, xar bir
inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni urganmasa,
berilgan ta’lim samarasi past bо‘lishi mukarrak” ( “Barkamol avlod-Uzbekiston
tarakkiyotining povdevori” , “Shark”, Toshkent 1997y , 9-bet)
Texnologiya yunoncha suz bо‘lib, “techne” - “maxorat”, “san’at” va “logos”-
“tushuncha”, “urganish” demakdir. Texnologiya suzi zamirida jarayonlarni amalga
oshirish usul vositalari xakidagi bilimlar yigindisi , shuningdek obyektda sodir
bо‘ladigan о‘zgarishlar tushuniladi.
O’qituvchilar o’z faoliyatini quyidagi texnologik jarayonga buysо‘ndirishlari
kerak: tartibga solish, bir tizimga keltirish, ilgaridan loyixalashtirilgan ta’lim
jarayonini bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish.
“Ta’lim texnologiyasi” tushunchasi “Ta’lim metodikasi” tushunchasiga
nisbatan kengdir. “Ta’lim metodi”ukuv jarayoning kompleks vazifalarni yechishga
yunaltirilgan o’qituvchi va o’qituvchilarning birgalikda faoliyat kо‘rsatish usuli
.“Ta’lim metodikasi” esa muayyan o’quv perdmetini o’qitishning ilmiy asoslangan
metod, qoida va usullar tizimini ifodalaydi.
“Ta’lim
texnologiyasi” tushunchasi - ta’lim maqsadiga erishish
instrumentariysi, ya’ni ilgaridan loyixalashtirilgan ta’lim jarayoni yaxlit tizimi
asosida
bosqichma-bosqich
amaliyotga
joriy
etish
va
shu
maqsadga
erishishningmetodi,usul va vositalar tizimi,ta’lim jarayonini boshqarishni ifodalaydi.
“Pedagogik texnologaya”ningmoxiyati didaktik maqsad, talab etilgan uzlashtirish
darajasiga erishish va uni tadbik etishni hisobga olgan holda, ta’lim jarayonida
ilgaridan loyixalashtirishda namoyon bо‘ladi.O’qituvchi aktiv faoliyat kо‘rsatishga
yunaltirilgan, darsning metodik ishlanmasidan farqli ularok ta’limning pedagogik
texnologayasi
ta’lim
oluvchi
(o’quvchi)
larga
yo’naltirilgan
bо‘lib,
42
bolalarningshaxsiy hamda o’quvchi bilan birgalikda faoliyatini hisobga olgan holda,
o’quv materiallarini uzlashtirishga qaratiladi. Pedagogik texnologayaning markaziy
muammosi o’quvchi shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni
ta’minlashdan iborat. Pedagogik texnologayaning tamoillari quyidagilardir:
Kafolatlangan yakuniy natija; Ta’limning maxsuldorligi; Teskari alokaning
mavjudligi; Ta’lim maqsadining aniqlanganligi.
U yoki bu pedagogik texnologayani tanlash rejalashtirilgan dars va
mashgulotda kaysi darajadagi bilim va kurikmalarni uzlashtirish nazarda tutilganligi
boglikdir. Pedagogik texnologaya doirasida yangi o’quv materiallarini
uzlashtirishning boshlargich algoritmi, ijobiy, evristik xarakterdagi darajalari
mavjud.Boshlang‘ich xarakterdagi daraja-o’quvchining eshitganlari, ularga berilgan
namunalar,takdim etilgan kо‘rsatmalar asosida topshiriklarni bajarish kunikmasini
ifodalaydi.Algoritm xarakterdagi daraja- bilim va kunikmalar mazmunini tadbik kila
olish maxorati, bir tipdagi masalalarni yecha olish, yozib olish va eslab kolish
faoliyati amalga oshirish ko’nikmasini ifodalaydi.
Ijodiy xarakterdagi daraja-o’quv materialini, shuningdek ilgari uzlashtirilgan
bilim va kunikmalarni turli holatda tadbik eta olish maxorati bilan ifodalanadi.
Evristik xarakterdagi daraja-taqdim etilgan o’quv masalalarni yechish yо‘llarini
izlash hamda bu muammolarni yechish uchun yangi axborotni mustakil tarzda ishlab
torish kunikmasiga ega bо‘lish bilan xarakterlanadi.
Boshlang‘ich va algoritm xarakterdagi darajalar induktiv rlandagi bilim va
kunikmalarni talab qiladi. Uzlashtirishning Ushbu darajadagi pedagogik texnologaya
deb atash mumkin.
O’quv materiallarini esda saklab kolishga va kunikma xosil kilishga
yunaltirilgan bilim va maxoratlar darajasi o’quvchilarning reproduktiv va maxsuldor
(produktiv) faoliyatni uygunlashtirishni talab etadi.Bu darajaning pedagogik
texnologayasi muammoli rivojlanuvchi texnologiyaga alokadordir. Bunday
43
texnologiya asosida ta’lim jarayonini tashkil etganda o’quvchilar o’quv materiallarini
referatlashtirishga, ma’ruzalar bilan chiqishga, munozaralarda va ishchi uyinlarda
ishtirok etishga urganishlari lozimO’quvchi bilish faoliyati izlanuvchan, evristik
xarakter kasb etganda, yukori darajadagi muammoli, muammoli rivojlartiruvchi
ta’lim metodi, vaziyatlarni taxlil kiluvchi iopshiriklar metodi,ishchan uyinlar,
mustakil ishlar, muammoli xarakterdagi topshiriklardan foydalanish zarur. Bu
darajaning pedagogik texnologayasievristik texnologiya deb ataladi.Ta’lim
jarayoning didaktik tarkibi quyidagi pedagogik texnologayalarni ajratishga imkon
beradi:
Muayyan o’quv tarbiya maqsadlarini bajarishga sabab buluvchi omillarni
yaratishga asoslangan pedagogik texnologaya va boshqarishga asoslangan pedagogik
texnologayasi (kelgusida o’quv omillarni yaratish texnologiyasi)faoliyat kо‘rsatishga
asoslangan pedagogik texnologaya va boshqarishga asoslangan pedagogik
texnologayasi.Ta’lim-tarbiya jarayonining mavzusi butun dars davomida
o’quvchining faolligi, muntazam tarzda kizikuvchanligini uygotishga undash
maqsadini kuzda tutadi.O’quv omillarini amaliyotga asoslangan pedagogik
texnologiya o’quvchilarni tezkorlik bilan o’quv yoki ishlab chiqarish faoliyatiga jalb
kilishga imkon beradi. Aks holda, zaif, yetarli darajada tushunarli bо‘lmagan va
natijani kuzlamagan torshiriklar mavzusining bekaror bо‘lishiga olib keladi.O’quv
omillarini amaliyotga asoslangan pedagogik texnologiyani tadbik etish va uning
maqsadiga erishish o’qituvchining pedagogik maxorati, mulokot madaniyati,
nutkning tо‘g‘riligini kommunikativ maxoratning o’quvchilarga ta’siri, pedagogik
texnologiyaning egalaganlik darajasi va bu bevosita darsda qо‘llashga ulgura olishga
boglikdir.Bu faoliyat uz navbatida Yangi kommunikativ texnologiyaga asoslangan
holda amalga oshirilishi kerak. Bu jarayonda o’qituvchi turli kо‘rinishdagi
faoliyatlarda ishtirok etadi. Huddi shunday pedagogik faoliyat shakllaridan
birio’qituvchining
o’quvchilar
bilan
mulokotga
asoslangan
birgalikdagi
faoliyatidir.O’qituvchilarning o’quvchilar bilan mulokati (leksiya,xikoya, suxbat)
ijtimoiy nuktai nazardan o’quvchi shaxsga yunaltirilgan bо‘ladi. Bu urinda o’qituvchi
44
o’quvchiga mustaxkam urnashgan ishonchni shakllantirishi lozim. Bu ishonch
bevosita ijtimoiy munosabatlarga tadbik etiladi. Bunday mulokot o’quvchilar
guruxiga muljallangan bо‘lib,bevosita jamoa mexnati sifatida namoyon bо‘ladi.
Mulokot yakka shaxsga ham yunaltirigan bо‘lishi mumkin, ya’ni o’qituvchining
o’quvchi bilan hamda bir o’quvchining ikkinchi bir o’quvchi bilanmulokoti sifatida.
Mulokot yо‘li bilan o’quvchilar mavjud xodisa va narsani bilib oladilar,yangidan
Yangi axborotni kabul qiladilar. Boshqa bir tomondan esa, o’qituvchi o’quv dasturi
talablaridan kelib chikib, o’quvchi shaxsni urganadi. O’qituvchini o’quvchi bilan
mulokoti pedagogik xarakterdagi mulokot bо‘lishi, anik pedagogik vazifani
bajarishga yunaltirilishi kerak. Jumladan:optimal, yaxlit kulay o’quv muxitni ruxiy
vaziyatni, o’quv faoliyatini optimallashtirish, o’qituvchi va o’quvchilar jamoasi
orasidagi munosabatni shakllantirish nazarda tutiladi.Pedagogik o’quvchilar orasidagi
noxush ta’sirlarni, ulardagi xissiy zurikishlarni bartaraf eta olmasa, bu tarzdagi xissiy
zurikish ilgarigi muvaffakiyatsizliklar bilan qо‘shilgan holda o’quvchilar o’qituvchi
va o’quv predmetiga nisbatan negativ munosabatni vujudga keltiradi, hamda kurkuv
holati, ishonchsizlik, nutk dinamikasi buzilishiga olib keladi.Bunday holatlarda
sinfda, kо‘p holatlarda esa, o’qituvchining o’quvchiga nisbatan salbiy munosabatda
bо‘lishga olib keladi. Bu holl o’quvchining ortikchak xissiyotiga berilishga o’quv
predmet iva o’quvchiga nisbatan salbiy munosabatlar bо‘lishiga sabab
bо‘ladi.O’qituvchi va o’quvchi orasidagi munosabat insonparvarlik mezonlari asosida
tashkil etiladi. O’qituvchi va o’quvchi orasidagi (munosabat insonparvarlik asosida)
mulokot erishilgan yutuklarni zavklanishiga, o’quv faoliyatiga nisbatan chankoklik
bilan intilishga hamda birgalikdagi mulokotga chorlash kerak. Bu esa о‘zaro
pedagogik ta’sirni tashkil etish uchun aloka vositasi, “kо‘prik”ni vujudga keltiradi.
Ta’lim jarayonida o’quvchiga nisbatan xurmatsizlik bilan yondashilgan takdirda
kuzda tutilgan talabchanlikka ayniksa, ongli tarzda intizom о‘rnatishga erishish
mumkin emas.Boshqa bir tomondan olib Qaraganda, pedagogik mulokotning tarkibiy
qismi bо‘lgan kommunikativ faoliyatni quyidagi sxema asosida tadbik etish
mumkin:Pedagogik jarayonni modellashtirish, sinf bilan mulokotga kirishish bevosita
45
mulokotni kommunikativ xujumkorlikni tashkil etish,rivojlantiruvchi pedaggik
jarayonda mulokotni boshqarishni tshkil etish, rivojlantiruvchi pedagogik jarayonda
mulokotni boshqarishni tashkil etish,rivojlantiruvchi pedagogik jarayonda mulokotni
boshqarishni tashkil etish, kuzda tutilgan faoliyatni amalga oshirish davomida
mulokot tizimini modellashtirsh.Ta’lim-tarbiya ishini tashkil etishda o’qituvchi va
o’quvchi orasidagi о‘zaro munosabat va mulokotning turli yо‘llari mavjud. Ularni
quyidagilarga o’qituvchining o’quvchilar jamoasiga nisbatan barkaror ijobiy, sust-
ijobiy va bekaror munosabatlariga ajiratish mumkin.O’quvchining o’quvchilarga
nisbatan barkaror ijobiy munosabati bolalarga nisbatan turgun xissiy ijobiy
munosabat, ularga gamxurlik kо‘rsatish, qiyinchiliklarni yengishga yordam berish,
ular bilan vazmin va teng oxangda mulokatda bо‘lish bilan xarakterlanadi.Sust-ijobiy
munosabatdagi o’qituvchilar kuruk munosabat rasmiy oxang bilan ajralib
turadilar.Barkaror munosabatga ega bо‘lgan o’qituvchilarо‘rnatilgan xissiy ijobiy
holatdagi vaziyatlimunosabatlarga o’quvchilar jamoasiga nisbatan bekaror
munosabatda bо‘lishlari bilan xarakterlanadilar. Bu guruxga mansub bо‘lgan
o’qituvchilarning kayfiyati va tashvishlari ularning kiyofasida, ogzaki nutkda aks
etadi. Butun ta’lim jarayonida o’quvchining xayoibaxsh suzi ta’lim-tarbiya tiximining
eng muxim elementi bо‘lib hisoblanadi.O’qituvchining uzining mazmunli va
ta’sirchan nutki vositasida o’quvchining fikri va xissiyatini uygotadi, o’quv
predmetini uzlashtirishga ragbatlantiradi va safarbar qiladi, o’quvchi shaxsini
shakllantiradi.O’quvchining donno va utkir suzi o’quvchi kalbiga shifo
bagishlaydi,uni jazolamasdan tо‘g‘ri yо‘lga boshlaydi. O’quv omillarining
yaratishiga asoslangan pedagogik texnologiya o’qituvchilarning o’quvchilarga
kommunikativ ta’sir etish yо‘llarini ham uz ichiga oladi. Keng tarqalgan metodlar
yoki kommunikativ ta’sirlar quyidagilardan iborat.
Ishontirish metodi;
Isbotli natijalarga asoslanish metodi;
Bevosita va bilvosita ta’sir metodi
Uz-uzini tarbiyalash va о‘zaro ta’sir metodlari.
46
O’quv omillarini yaratishga asoslangan texnologiyasi oxir-oqibat uzida akterlik
faoliyatini mujassamlashtiradi. Chunonchi:nutkni drammalashtirish, nutkning
ta’sirchanligini oshirish , fantaziya kla olish, nutkning oxangdorligi, nutk tembri, asar
kaxramonlariorqali xayotni urganish ichki hamda tashki ritm va tempning ta’sirni xis
kilish, shoironalik, yaxshi tovush kiyofa, mimika imo-ishora,ma’noli harakatlar va
xokazo.Pedagogik texnologiyaningfaoliyat kо‘rsatishining hisobigata’lim jarayoning
motivatsiyasi kuchaytirilishi mumkin. Ma’lumki, tayyor holda olingan bilimlar
odatda,ularni amaliyotda qо‘llashni qiyinlashtiradi, bu ayniksa, anik masalalarni
yechishda nomoyon bо‘ladi. Shuning uchun malakalarni uzlashtirishda bevosita
o’quvchilarning uzlari faoliyat kо‘rsatishlari tilat etiladi. Bu muammolarni yachimi
bevosita boshqaruvga asoslangan pedagogik texnologiyaning kuloanishi bilan
boglikdir.Pedagogik texnologiya turlarini tanlash shakllanayotgan bilim, kunikma va
malakalar, tashkil etayotgan dars shakli va qо‘llanayotgan metodalar hamda metodik
usullarning xarakteriga boglik.Masalan,o’quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish,
o’quv materiallariga tankidiy qarash kunikmasini shakllantirish hamda maxsuldor
faoliyat turlarini tashkil etish bilan bir katorda ularni rivrjlantirish uchun darsning
an’anaviy shakllari, jumladan,uygunlashtirilgan darslar bilan barobar dars
konferensiya, ishchan uyin integrallashtirilgan (ikki komponentli)darslardan
foydalanish lozim .Buning uchun ta’lim metodlarita’lim maqsadi bilan mutanosib
(adekvat) bо‘lsa kerak. Chunonchi turli tipdagi holatlar uchun bilimni qо‘llashga
yunaltirilgan topshiriklar faoliyat kо‘rsatish yо‘llarini Yangi sharoitda qо‘llashga
qaratilgan topshirishni bijarish, sxemalar tuzish, tavsiflash, kiyoslash, izchil tizimga
solish, umumlashtirish va boshqalar.Yetarli darajadagi motivatsiya hamda
o’quvchilar faoliyatini tashkil etish bilan ham kuzlangan natijalarga erishish
kafolatlanmaydi.
Ta’lim-tarbiya
jarayoning
didaktik
nuktai
nazardan
takomillashuvchi faqatgina bu jarayonni tashkil eti shva boshqarish yо‘llarini tо‘g‘ri
tanlash bilan ta’minlanadi.
Pedagogik texnologiyani boshqarish uzida ikki yunalishni mujassamlashtiradi:
faoliyatni boshqarishni va o’quvchilar jamoasini boshqarishni.Muayyan pedagogik
47
texnologiyani tashlash о‘zgaruvchan dars holatining о‘zgarishiga imkon beradi
hamda faoliyat maqsadiga qarab amalag oshiriladi va varinativ tarzda о‘zgartirish
choralarini kurishni takozl qiladi. Bu esa uz navbatida bilim jarayonini boshqarish
talabi bilan shuningdek, uzlashtirish, mulokot kilish faoliyati kо‘rsatish
bosqichlarining xarakteri bilan boglikdir. Yukorida ta’kidlanganidek, pedagogik
texnologiyani shaxsni rivojlantirishga imkon beradi.Rivojlantiruvchi ta’lim
texnologiyasining yetakchi prinsiplari sifatida quyidagilarni kо‘rsatish mumkin:
Inkorporatsiya-sistemali yondashuv asosida turli fanlarga oid bilimlarni
birlashtirish.
Moslashganlik-turli ta’lim shakli,metod iva usullarining qо‘llanuvchanligi ,
uygunlik – muayyan o’quv predmtiga oid o’quv materiallarini mazmuning shaxsni
rivojlantirish shakli, metod iva usullari bilan uygun tarzda boglanishi.
Yaratuvchanlik-turli
o’quv
muassasalaripedagoglarning
pedagogik
texnologiyanilarini yaratish imkoniyatlari.
Tabiiylikni xis kila olishlik-shaxsning genetik va ijtimoiy jihatlariga
asoslangan holda o’quvchilarning uziga xosligini individual xususiyatlarini
hisobgi olish.
|