Qarshi muhandislik iqtisodiyot inistituti




Download 0.95 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/22
Sana21.09.2022
Hajmi0.95 Mb.
#26223
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   22
Bog'liq
ilashish muftasi va uning nosozliklarini aniqlash
PQ-92 19.01.2022, Elektr jixozlaridan foydalanishda xavfsizlik texnikasi
 
 


41 
Ta’limning rivojlantirishning yangi bosqichda pedagogik texnologiyaning 
mohiyati 
Oliy majlisning IX sessiyasida О‘zbekiston Respublikasining prezidenti 
I.A.Karimov shunday degan edi: “Demoktatik jamiyatda bolalar, umuman, xar bir 
inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni urganmasa, 
berilgan ta’lim samarasi past bо‘lishi mukarrak” ( “Barkamol avlod-Uzbekiston 
tarakkiyotining povdevori” , “Shark”, Toshkent 1997y , 9-bet) 
Texnologiya yunoncha suz bо‘lib, “techne” - “maxorat”, “san’at” va “logos”-
“tushuncha”, “urganish” demakdir. Texnologiya suzi zamirida jarayonlarni amalga 
oshirish usul vositalari xakidagi bilimlar yigindisi , shuningdek obyektda sodir 
bо‘ladigan о‘zgarishlar tushuniladi. 
O’qituvchilar o’z faoliyatini quyidagi texnologik jarayonga buysо‘ndirishlari 
kerak: tartibga solish, bir tizimga keltirish, ilgaridan loyixalashtirilgan ta’lim 
jarayonini bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish. 
“Ta’lim texnologiyasi” tushunchasi “Ta’lim metodikasi” tushunchasiga 
nisbatan kengdir. “Ta’lim metodi”ukuv jarayoning kompleks vazifalarni yechishga 
yunaltirilgan o’qituvchi va o’qituvchilarning birgalikda faoliyat kо‘rsatish usuli 
.“Ta’lim metodikasi” esa muayyan o’quv perdmetini o’qitishning ilmiy asoslangan 
metod, qoida va usullar tizimini ifodalaydi. 
“Ta’lim 
texnologiyasi” tushunchasi - ta’lim maqsadiga erishish 
instrumentariysi, ya’ni ilgaridan loyixalashtirilgan ta’lim jarayoni yaxlit tizimi 
asosida 
bosqichma-bosqich 
amaliyotga 
joriy 
etish 
va 
shu 
maqsadga 
erishishningmetodi,usul va vositalar tizimi,ta’lim jarayonini boshqarishni ifodalaydi. 
“Pedagogik texnologaya”ningmoxiyati didaktik maqsad, talab etilgan uzlashtirish 
darajasiga erishish va uni tadbik etishni hisobga olgan holda, ta’lim jarayonida 
ilgaridan loyixalashtirishda namoyon bо‘ladi.O’qituvchi aktiv faoliyat kо‘rsatishga 
yunaltirilgan, darsning metodik ishlanmasidan farqli ularok ta’limning pedagogik 
texnologayasi 
ta’lim 
oluvchi 
(o’quvchi) 
larga 
yo’naltirilgan 
bо‘lib, 


42 
bolalarningshaxsiy hamda o’quvchi bilan birgalikda faoliyatini hisobga olgan holda, 
o’quv materiallarini uzlashtirishga qaratiladi. Pedagogik texnologayaning markaziy 
muammosi o’quvchi shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni 
ta’minlashdan iborat. Pedagogik texnologayaning tamoillari quyidagilardir: 
Kafolatlangan yakuniy natija; Ta’limning maxsuldorligi; Teskari alokaning 
mavjudligi; Ta’lim maqsadining aniqlanganligi. 
U yoki bu pedagogik texnologayani tanlash rejalashtirilgan dars va 
mashgulotda kaysi darajadagi bilim va kurikmalarni uzlashtirish nazarda tutilganligi 
boglikdir. Pedagogik texnologaya doirasida yangi o’quv materiallarini 
uzlashtirishning boshlargich algoritmi, ijobiy, evristik xarakterdagi darajalari 
mavjud.Boshlang‘ich xarakterdagi daraja-o’quvchining eshitganlari, ularga berilgan 
namunalar,takdim etilgan kо‘rsatmalar asosida topshiriklarni bajarish kunikmasini 
ifodalaydi.Algoritm xarakterdagi daraja- bilim va kunikmalar mazmunini tadbik kila 
olish maxorati, bir tipdagi masalalarni yecha olish, yozib olish va eslab kolish 
faoliyati amalga oshirish ko’nikmasini ifodalaydi. 
Ijodiy xarakterdagi daraja-o’quv materialini, shuningdek ilgari uzlashtirilgan 
bilim va kunikmalarni turli holatda tadbik eta olish maxorati bilan ifodalanadi. 
Evristik xarakterdagi daraja-taqdim etilgan o’quv masalalarni yechish yо‘llarini 
izlash hamda bu muammolarni yechish uchun yangi axborotni mustakil tarzda ishlab 
torish kunikmasiga ega bо‘lish bilan xarakterlanadi. 
Boshlang‘ich va algoritm xarakterdagi darajalar induktiv rlandagi bilim va 
kunikmalarni talab qiladi. Uzlashtirishning Ushbu darajadagi pedagogik texnologaya 
deb atash mumkin. 
O’quv materiallarini esda saklab kolishga va kunikma xosil kilishga 
yunaltirilgan bilim va maxoratlar darajasi o’quvchilarning reproduktiv va maxsuldor 
(produktiv) faoliyatni uygunlashtirishni talab etadi.Bu darajaning pedagogik 
texnologayasi muammoli rivojlanuvchi texnologiyaga alokadordir. Bunday 


43 
texnologiya asosida ta’lim jarayonini tashkil etganda o’quvchilar o’quv materiallarini 
referatlashtirishga, ma’ruzalar bilan chiqishga, munozaralarda va ishchi uyinlarda 
ishtirok etishga urganishlari lozimO’quvchi bilish faoliyati izlanuvchan, evristik 
xarakter kasb etganda, yukori darajadagi muammoli, muammoli rivojlartiruvchi 
ta’lim metodi, vaziyatlarni taxlil kiluvchi iopshiriklar metodi,ishchan uyinlar, 
mustakil ishlar, muammoli xarakterdagi topshiriklardan foydalanish zarur. Bu 
darajaning pedagogik texnologayasievristik texnologiya deb ataladi.Ta’lim 
jarayoning didaktik tarkibi quyidagi pedagogik texnologayalarni ajratishga imkon 
beradi: 
Muayyan o’quv tarbiya maqsadlarini bajarishga sabab buluvchi omillarni 
yaratishga asoslangan pedagogik texnologaya va boshqarishga asoslangan pedagogik 
texnologayasi (kelgusida o’quv omillarni yaratish texnologiyasi)faoliyat kо‘rsatishga 
asoslangan pedagogik texnologaya va boshqarishga asoslangan pedagogik 
texnologayasi.Ta’lim-tarbiya jarayonining mavzusi butun dars davomida 
o’quvchining faolligi, muntazam tarzda kizikuvchanligini uygotishga undash 
maqsadini kuzda tutadi.O’quv omillarini amaliyotga asoslangan pedagogik 
texnologiya o’quvchilarni tezkorlik bilan o’quv yoki ishlab chiqarish faoliyatiga jalb 
kilishga imkon beradi. Aks holda, zaif, yetarli darajada tushunarli bо‘lmagan va 
natijani kuzlamagan torshiriklar mavzusining bekaror bо‘lishiga olib keladi.O’quv 
omillarini amaliyotga asoslangan pedagogik texnologiyani tadbik etish va uning 
maqsadiga erishish o’qituvchining pedagogik maxorati, mulokot madaniyati, 
nutkning tо‘g‘riligini kommunikativ maxoratning o’quvchilarga ta’siri, pedagogik 
texnologiyaning egalaganlik darajasi va bu bevosita darsda qо‘llashga ulgura olishga 
boglikdir.Bu faoliyat uz navbatida Yangi kommunikativ texnologiyaga asoslangan 
holda amalga oshirilishi kerak. Bu jarayonda o’qituvchi turli kо‘rinishdagi 
faoliyatlarda ishtirok etadi. Huddi shunday pedagogik faoliyat shakllaridan 
birio’qituvchining 
o’quvchilar 
bilan 
mulokotga 
asoslangan 
birgalikdagi 
faoliyatidir.O’qituvchilarning o’quvchilar bilan mulokati (leksiya,xikoya, suxbat) 
ijtimoiy nuktai nazardan o’quvchi shaxsga yunaltirilgan bо‘ladi. Bu urinda o’qituvchi 


44 
o’quvchiga mustaxkam urnashgan ishonchni shakllantirishi lozim. Bu ishonch 
bevosita ijtimoiy munosabatlarga tadbik etiladi. Bunday mulokot o’quvchilar 
guruxiga muljallangan bо‘lib,bevosita jamoa mexnati sifatida namoyon bо‘ladi. 
Mulokot yakka shaxsga ham yunaltirigan bо‘lishi mumkin, ya’ni o’qituvchining 
o’quvchi bilan hamda bir o’quvchining ikkinchi bir o’quvchi bilanmulokoti sifatida. 
Mulokot yо‘li bilan o’quvchilar mavjud xodisa va narsani bilib oladilar,yangidan 
Yangi axborotni kabul qiladilar. Boshqa bir tomondan esa, o’qituvchi o’quv dasturi 
talablaridan kelib chikib, o’quvchi shaxsni urganadi. O’qituvchini o’quvchi bilan 
mulokoti pedagogik xarakterdagi mulokot bо‘lishi, anik pedagogik vazifani 
bajarishga yunaltirilishi kerak. Jumladan:optimal, yaxlit kulay o’quv muxitni ruxiy 
vaziyatni, o’quv faoliyatini optimallashtirish, o’qituvchi va o’quvchilar jamoasi 
orasidagi munosabatni shakllantirish nazarda tutiladi.Pedagogik o’quvchilar orasidagi 
noxush ta’sirlarni, ulardagi xissiy zurikishlarni bartaraf eta olmasa, bu tarzdagi xissiy 
zurikish ilgarigi muvaffakiyatsizliklar bilan qо‘shilgan holda o’quvchilar o’qituvchi 
va o’quv predmetiga nisbatan negativ munosabatni vujudga keltiradi, hamda kurkuv 
holati, ishonchsizlik, nutk dinamikasi buzilishiga olib keladi.Bunday holatlarda 
sinfda, kо‘p holatlarda esa, o’qituvchining o’quvchiga nisbatan salbiy munosabatda 
bо‘lishga olib keladi. Bu holl o’quvchining ortikchak xissiyotiga berilishga o’quv 
predmet iva o’quvchiga nisbatan salbiy munosabatlar bо‘lishiga sabab 
bо‘ladi.O’qituvchi va o’quvchi orasidagi munosabat insonparvarlik mezonlari asosida 
tashkil etiladi. O’qituvchi va o’quvchi orasidagi (munosabat insonparvarlik asosida) 
mulokot erishilgan yutuklarni zavklanishiga, o’quv faoliyatiga nisbatan chankoklik 
bilan intilishga hamda birgalikdagi mulokotga chorlash kerak. Bu esa о‘zaro 
pedagogik ta’sirni tashkil etish uchun aloka vositasi, “kо‘prik”ni vujudga keltiradi. 
Ta’lim jarayonida o’quvchiga nisbatan xurmatsizlik bilan yondashilgan takdirda 
kuzda tutilgan talabchanlikka ayniksa, ongli tarzda intizom о‘rnatishga erishish 
mumkin emas.Boshqa bir tomondan olib Qaraganda, pedagogik mulokotning tarkibiy 
qismi bо‘lgan kommunikativ faoliyatni quyidagi sxema asosida tadbik etish 
mumkin:Pedagogik jarayonni modellashtirish, sinf bilan mulokotga kirishish bevosita 


45 
mulokotni kommunikativ xujumkorlikni tashkil etish,rivojlantiruvchi pedaggik 
jarayonda mulokotni boshqarishni tshkil etish, rivojlantiruvchi pedagogik jarayonda 
mulokotni boshqarishni tashkil etish,rivojlantiruvchi pedagogik jarayonda mulokotni 
boshqarishni tashkil etish, kuzda tutilgan faoliyatni amalga oshirish davomida 
mulokot tizimini modellashtirsh.Ta’lim-tarbiya ishini tashkil etishda o’qituvchi va 
o’quvchi orasidagi о‘zaro munosabat va mulokotning turli yо‘llari mavjud. Ularni 
quyidagilarga o’qituvchining o’quvchilar jamoasiga nisbatan barkaror ijobiy, sust-
ijobiy va bekaror munosabatlariga ajiratish mumkin.O’quvchining o’quvchilarga 
nisbatan barkaror ijobiy munosabati bolalarga nisbatan turgun xissiy ijobiy 
munosabat, ularga gamxurlik kо‘rsatish, qiyinchiliklarni yengishga yordam berish, 
ular bilan vazmin va teng oxangda mulokatda bо‘lish bilan xarakterlanadi.Sust-ijobiy 
munosabatdagi o’qituvchilar kuruk munosabat rasmiy oxang bilan ajralib 
turadilar.Barkaror munosabatga ega bо‘lgan o’qituvchilarо‘rnatilgan xissiy ijobiy 
holatdagi vaziyatlimunosabatlarga o’quvchilar jamoasiga nisbatan bekaror 
munosabatda bо‘lishlari bilan xarakterlanadilar. Bu guruxga mansub bо‘lgan 
o’qituvchilarning kayfiyati va tashvishlari ularning kiyofasida, ogzaki nutkda aks 
etadi. Butun ta’lim jarayonida o’quvchining xayoibaxsh suzi ta’lim-tarbiya tiximining 
eng muxim elementi bо‘lib hisoblanadi.O’qituvchining uzining mazmunli va 
ta’sirchan nutki vositasida o’quvchining fikri va xissiyatini uygotadi, o’quv 
predmetini uzlashtirishga ragbatlantiradi va safarbar qiladi, o’quvchi shaxsini 
shakllantiradi.O’quvchining donno va utkir suzi o’quvchi kalbiga shifo 
bagishlaydi,uni jazolamasdan tо‘g‘ri yо‘lga boshlaydi. O’quv omillarining 
yaratishiga asoslangan pedagogik texnologiya o’qituvchilarning o’quvchilarga 
kommunikativ ta’sir etish yо‘llarini ham uz ichiga oladi. Keng tarqalgan metodlar 
yoki kommunikativ ta’sirlar quyidagilardan iborat. 

Ishontirish metodi; 

Isbotli natijalarga asoslanish metodi; 

Bevosita va bilvosita ta’sir metodi 

Uz-uzini tarbiyalash va о‘zaro ta’sir metodlari. 


46 
O’quv omillarini yaratishga asoslangan texnologiyasi oxir-oqibat uzida akterlik 
faoliyatini mujassamlashtiradi. Chunonchi:nutkni drammalashtirish, nutkning 
ta’sirchanligini oshirish , fantaziya kla olish, nutkning oxangdorligi, nutk tembri, asar 
kaxramonlariorqali xayotni urganish ichki hamda tashki ritm va tempning ta’sirni xis 
kilish, shoironalik, yaxshi tovush kiyofa, mimika imo-ishora,ma’noli harakatlar va 
xokazo.Pedagogik texnologiyaningfaoliyat kо‘rsatishining hisobigata’lim jarayoning 
motivatsiyasi kuchaytirilishi mumkin. Ma’lumki, tayyor holda olingan bilimlar 
odatda,ularni amaliyotda qо‘llashni qiyinlashtiradi, bu ayniksa, anik masalalarni 
yechishda nomoyon bо‘ladi. Shuning uchun malakalarni uzlashtirishda bevosita 
o’quvchilarning uzlari faoliyat kо‘rsatishlari tilat etiladi. Bu muammolarni yachimi 
bevosita boshqaruvga asoslangan pedagogik texnologiyaning kuloanishi bilan 
boglikdir.Pedagogik texnologiya turlarini tanlash shakllanayotgan bilim, kunikma va 
malakalar, tashkil etayotgan dars shakli va qо‘llanayotgan metodalar hamda metodik 
usullarning xarakteriga boglik.Masalan,o’quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish, 
o’quv materiallariga tankidiy qarash kunikmasini shakllantirish hamda maxsuldor 
faoliyat turlarini tashkil etish bilan bir katorda ularni rivrjlantirish uchun darsning 
an’anaviy shakllari, jumladan,uygunlashtirilgan darslar bilan barobar dars 
konferensiya, ishchan uyin integrallashtirilgan (ikki komponentli)darslardan 
foydalanish lozim .Buning uchun ta’lim metodlarita’lim maqsadi bilan mutanosib 
(adekvat) bо‘lsa kerak. Chunonchi turli tipdagi holatlar uchun bilimni qо‘llashga 
yunaltirilgan topshiriklar faoliyat kо‘rsatish yо‘llarini Yangi sharoitda qо‘llashga 
qaratilgan topshirishni bijarish, sxemalar tuzish, tavsiflash, kiyoslash, izchil tizimga 
solish, umumlashtirish va boshqalar.Yetarli darajadagi motivatsiya hamda 
o’quvchilar faoliyatini tashkil etish bilan ham kuzlangan natijalarga erishish 
kafolatlanmaydi. 
Ta’lim-tarbiya 
jarayoning 
didaktik 
nuktai 
nazardan 
takomillashuvchi faqatgina bu jarayonni tashkil eti shva boshqarish yо‘llarini tо‘g‘ri 
tanlash bilan ta’minlanadi.
Pedagogik texnologiyani boshqarish uzida ikki yunalishni mujassamlashtiradi: 
faoliyatni boshqarishni va o’quvchilar jamoasini boshqarishni.Muayyan pedagogik 


47 
texnologiyani tashlash о‘zgaruvchan dars holatining о‘zgarishiga imkon beradi 
hamda faoliyat maqsadiga qarab amalag oshiriladi va varinativ tarzda о‘zgartirish 
choralarini kurishni takozl qiladi. Bu esa uz navbatida bilim jarayonini boshqarish 
talabi bilan shuningdek, uzlashtirish, mulokot kilish faoliyati kо‘rsatish 
bosqichlarining xarakteri bilan boglikdir. Yukorida ta’kidlanganidek, pedagogik 
texnologiyani shaxsni rivojlantirishga imkon beradi.Rivojlantiruvchi ta’lim 
texnologiyasining yetakchi prinsiplari sifatida quyidagilarni kо‘rsatish mumkin: 

Inkorporatsiya-sistemali yondashuv asosida turli fanlarga oid bilimlarni 
birlashtirish. 

Moslashganlik-turli ta’lim shakli,metod iva usullarining qо‘llanuvchanligi , 
uygunlik – muayyan o’quv predmtiga oid o’quv materiallarini mazmuning shaxsni 
rivojlantirish shakli, metod iva usullari bilan uygun tarzda boglanishi. 

Yaratuvchanlik-turli 
o’quv 
muassasalaripedagoglarning 
pedagogik 
texnologiyanilarini yaratish imkoniyatlari. 

Tabiiylikni xis kila olishlik-shaxsning genetik va ijtimoiy jihatlariga 
asoslangan holda o’quvchilarning uziga xosligini individual xususiyatlarini 
hisobgi olish. 


48 

Download 0.95 Mb.
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   22




Download 0.95 Mb.
Pdf ko'rish