O‟zbekiston Respublikasining ma`muriy-hududiy bo‟linishi

11 
2- mavzu. QASHQADARYO VILOYATI HUDUDINING PALEOGEOGRAFIK 
TARAQQIYOTI, GEOLOGIK TUZILISHI VA TEKTONIKASI 
 
 
Qashqadaryo viloyatining hududi O‗rta Osiyoning tekislik va tog‗li qismlari tarkibida 
murakkab paleogeografik taraqqiyotni kechirgan. Ammo butun O‗rta Osiyo hududi kabi 
Qashqadaryo viloyatining hududi ham paleogeografik jihatdan juda kam o‗rganilgan. Geologik 
adabiyotlarda va kartalarda asosan mezozoy erasi va paleogen davrining paleogeografik taraqqiyoti 
birmuncha batafsilroq va mufassalroq bayon qilingan. 
O‗rta Osiyoning janubidan tashqari mutloq katta qismida geosinklinal rejim paleozoyda 
tugaydi va platforma hosil bo‗ladi. Platformaning bir qismida kontinental, boshqa qismida esa 
epikontinental dengiz sharoitlari mavjud bo‗lgan. Bu paytdagi yotqiziqlar burmali poydevorda 
qoplam ko‗rinishida to‗plana boshlagan. 
Topaleozoy davlarida yotqiziqlarning to‗planishi sodir bo‗lgan, ba‗zi joylarda burmalarning 
hosil bo‗lishi va intensiv magmatizm kuzatilgan. Umuman, geologik tarixning bu bosqichlarida 
butun O‗rta Osiyo hududi tipik geosinklinal oblast bo‗lgan.Geosinklinal sharoitda juda katta 
qalinlikdagi cho‗kindi jinslar qatlami hosil bo‗lgan Topaleozoy jinslari gneyslar, kristalli slanetslar, 
marmar, porfiroidlar, fillitlar, kvartsitlar va boshqa jinslardan tashkil topgan. 
Paleozoy erasi. Paleozoy akkumlyativ sikli ancha uzoq davom etgan tanaffusdan so‗ng 
boshlanadi. Bu erada intensiv burmalanish va yuvilish oqibatida paleozoy jinslari topaleozoy 
jinslariga o‗ta nomonand holda joylashadi.
Kembriy davrining o‗rtalaridan boshlab to devon davrining so‗ngi asrigacha O‗rta Osiyo 
hududida kaledon tog‘ paydo bo‘lishi (burmalanishlar) bo‗lib o‗tgan va bu burmalanishlar butun 
orografiyaning kuchli o‗zgarishiga olib keladi va antiklinal hamda sinklinal mintaqalarning vujudga 
kelishi sodir bo‗ladi. Intensiv vulkan faoliyati katta miqdordagi effuziv jinslarni hosil qiladi, tog‗ 
yonbag‗irlaridan yuvilgan g‗ovvak jinslar yotqiziladi. Marjonlarning keng tarqalganligi hamda 
arkoz qumtoshlarining to‗planganligi iqlimning iliq hamda ancha quruq bo‗lganligidan dalolat 
beradi. 
Toshko‗mir davrida O‗rta Osiyoda tektonik harakatlar yana faollashadi va gertsin 
burmalanish davri boshlanadi. Burmalanish paytida vulqonlarning otilishi ham bo‗lib turgan. Bu 
jarayonlar yuqori paleozoyda ham davom etgan. Gertsin burmalanishlari Oloy – Hisor tog‗ 
tizmalarida ayniqsa kuchli bo‗lgan va Zarafshon hamda Hisor tizmalari paydo bo‗lgan. Gertsin 
burmalanishlari sodir bo‗lgan o‗rta paleozoyning cho‗kindi tog‗ jinslari keng tarqalgan. Ammo 
yuqori paleozoydagi harakatlar juda katta maydonni ishg‗ol etgan va topaleozoy hamda kaledon 
tuzilmalarida ham o‗z aksini topgan. Barcha joylardagi cho‗kmalarda yuqori paleozoy dag‗al 
kontinental, asosan qizil rangli qumtosh jinslar to‗plangan. O‗rta Osiyoning janubiy qismida yuqori 
paleozoyda ham dengiz rejimi davom etadi va uqori permning dengiz yotqiziqlari sekin-asta 
mezozoy yotqiziqlariga otadi. 
Hisor tog‗larining negizi paleozoy erasigacha bo‗lgan metamorfik jinslar majmuasidan 
iborat. Juda qattiq kristallashgan bu jinslarning yoshi taxminan 1 mlrd. yilga teng. Qashqadaryo 
havzasini shimolda va simoli-sharqda o‗rab turgan Zarafshon va Hisor tog‗ tizmalari paleozoy 
erasining cho‗kindi magmatik va metamorfik jinslaridan tuzilgan. Ordovik, silur va devon 
davrlarida bu hudud dengiz bo‗lgan, uning ohaktosh, qumtosh, giltosh tarkibli hosilalari bu davrdan 
keyin ro‗y bergan gertsin to‗ burmalanishi natijasida metamorflashgan.
Hisor tog‗larining negizi paleozoy erasigacha bo‗lgan metamorfik jinslar majmuasidan 
iborat. Juda qattiq kristallashgan bu jinslarning yoshi taxminan 1 mlrd.yilga teng. Qashqadaryo 
havzasining shimol va shimoli – sharqda o‗rab turgan Zarafshon va Hisor tog‗lari paleozoy 

12 
erasining cho‗kindi, magmatik va metamorfik jinslaridan tuzilgan. Ordovik, silur va devon 
davrlarida bu hudud dengiz bo‗lgan, uning ohaktosh, qumtosh, giltosh tarkibli hosilalari bu davrdan 
keyin ro‗y bergan tertsin tog‗ burmalanishi natijasida metamorflashgan.
Shertog‗ va Sumsar tog‗lari Jinnidaryo bilan Oqsuv daryosi orasida yastangan bo‗lib, ular 
paleozoy erasining deyarli barcha davrlariga mansub bo‗lgan umurtqasiz hayvonlarning qoldiqlari 
g‗oyat yaxshi saqlangan cho‗kindi va ohaktosh qatlamilaridan tuzilgan. Dengiz umurtqasiz 
hayvonlarining bunday bus – butun saqlanishi jahon stratigrafiyasida favqulodda noyob hodisadir. 
Endilikda Kitob geologiya qo‘riqxonasiga aylantirilgan bu geologik maydon paleozoy erasining 
taraqqiyot tarixi uchun andoza sifatida tan olingan. 
Zarafshon tizmasi tog‗larida intruziv magmatizm hosilasi bo‗lgan granit va granitsimon 
jinslar cho‗kindi va metamorfik jinslar o‗zaro aralashib ketgan qirrali qoyalar va geologik 
ochilmalarda muhrlangan. 
Hisor tizmasining janubi–g‗arbiy tarmoqlari bo‗lgan Osmontalash tog‗lari karbon va perm 
davrlarining intruziv va effuziv magmatik jinslaridan tarkib topgan. Osmontaroshdan shimoli–
sharqdagi Hazrati - Sulton 
tog‗ massivi silur va devon davrlarining kristallashgan 
ohaktoshlaridan tuzilgan. Viloyatning tog‗ va tog‗ oldi hududlari yura va bo‗r davrlarining dengiz 
yotqiziqlaridan iborat.

Download 15.19 Mb.