Ketmonchopdi (3168 m), janubda Suvsiztog‘ massivi deyiladi. Boysun tog‗larining janubi – g‗arbiy
qismini o‗rtacha balandligi 2100 m, eng baland joyi 3 137 m bo‗lgan Ko‘hitang tog‗lari hosil qiladi.
Bu past va kuchli parchalangan tog‗lar Surxondaryo va Qashqadaryo oralig‗ini – suvayirg‗ichini
hosil qiladi.
Kichik Uradaryo vodiysidan janubi – g‗arbda o‗rtacha balandlikdagi Oqboshtog‘
joylashgan. Uning maksimal balandligi 2172 m ga yetadi. Dehqonobod shaharchasidan g‗arbdagi
Odamtosh tog‗ massivi (1279 m) Ko‗hitang tog‗laridan sharqroqda boshlanib, Qarshi cho‗li tomon
asta – sekin pasayib boradigan past tog‗lar (Modin, Qorabaland, Ellikbosh, Tepaquton, Kesik,
Malik, Sakirtma, Oqqultog‘ va b.) orasida eng balanrog‗idir.
O.Y. Poslavskaya (1959) tog‗li mintaqada relyefning: a) muzlik shakllari bo‗lgan va b)
relyefning muzlik shakllari bo‗lmagan hudud (rayon)larni ajratadi. Relyefda muzlik shakllari
bo‗lgan hududda deyarli butunlay paleozoy jinsalari (ohaktoshlar), marmar, kristalli slanetslar,
granitlar va kvarsitli dioritlar) tarqalgan. Asosiy daryolarning vodiylari trog shaklida, ularga
quyiladigan ikkinchi darajali daryolarning vodiylari esa ko‗ndalang kesmada V–simon shaklga ega.
Tog‗larning cho‗qqili baland qismlari sirklar tufayli uydum – chuqur va kuchli parchalangan o‗tkir
qirralarga ega. Baland tog hududlari uchun daryolarni qo‗shib olinishinig keng tarqalganligi xos.
S.I. Klunnikovning (1937) fikricha, Qashqadaryo havzasining yuqori qismi o‗tmishda
Mag‗iyondaryo havzasiga mansub bo‗lgan va Mag‗iyondaryo havzasining g‗arbiy qismi janubi –
g‗arbga tomon oqimga ega bo‗lgan.
Baland va o‗rtacha baland tog‗larda burmaga nisbatan ko‗ndalang cho‗zilgan vodiylarning
ko‗pligi ko‗zga tashlanadi. Bunday holat ayniqsa tog‗li mintaqaning janubi – shaqida yaqqol
ifodalangan bo‗lib, G‗uzordaryo, Langardaryo, Qizilsuv, Tanxozdaryoning vodiylarini hosil qiladi.
Burmaga nisbatan ko‗ndalang bo‗lgan vodiylarning vujudga kelishini O.Y. Poslavskaya (1959)
daryolarning antitsedentligi, ayrim hollarda esa epigenetik joylashuvi bilan izohlaydi. Masalan, P.P.
Chuyenkoning fikricha, Yakkabog‗daryo vujudga kelishiga ko‗ra epigenetik vodiyga ega. Bo‗ylama
kengroq va botiqroq shakl bilan ajralib turadi (Qashqadaryoning yuqori oqimi, Katta Uradaryo o‗rta
oqimining bo‗ylama vodiysi va b.). Bu mintaqadagi vodiylarda ko‗plab (6 tagacha) baland, juda tor
va yaxshi saqlanmagan terrasalar mavjud. Tekisliklarga yaqinlashgan sari terrasalar pasaya boradi,
ammo kengroq.
Tog‗li mintaqada karst jarayonlari ham (voronkalar, karst g‗orlari) rivojlangan. Ular
Chaqilkalon tog‗larining shimoli - gar‗bida ayniqsa yaqqol ifodalangan. Ammo Qoratepa tog‗larida
va Hisor tizmasiga mansub bo‗lgan tog‗larda biroz kamroq tarqalgan. Karst jarayonlari devon va
toshko‗mir ohaktoshlari bilan bog‗liq. Shunindek, karst jarayonlari yura davrining ohaktoshlarida
ham kuzatiladi.
Tog‗larining muzlik shakllari bo‗lmagan pastroq joylarida mezozoy va kaynazoy tog‗
jinslari tarqalgan, tub jinslar qoyalarni hosil qilgan va to‗kilmalar (osiplar) keng tarqalgan.
Tog‗li mintaqaning ayrim joylarida relyefning shaklanishida tog jinslarining fizikaviy
xossalari asosiy omildir. Nurash hamda yuvilishga chidamli bo‗lgan jinslar relyefning qavariq
elenmentlarini hosil qiladi; nurashga va yuvilishga ta‘sirchan jinslar chiqib qolgan joylarda vodiylar
hosil bo‗ladi. Qurg‗oqchil iqlim sharoitlarida turli geologik yoshdagi ohaktoshlar ham chidamli
jinslarni hosil qiladi. Havzaning shimoli – sharqiy va sharqiy qismlarida silur va devon davrlarining
ancha qalin, Nurash hamda yuvilishga chidamli bo‗lgan ohaktoshlar tarqalgan. O.Y. Poslavskaya
strukturaviy deb atagan relyef tipining shakllaridan chidamli qatlam bilan zirhlangan antiklinallar
va yonbag‗irlar uchraydi.
Tog‗li mintaqada chidamli qatlamlar bilan zirhlangan yuzalar bilan bir qatorda turli tog‗
jinslari qatlamlari orasida tekislanish yuzalari ahyon – ahyonda uchrab turadi. Tekislanish yuzalari
22
eng yangi erozion parchalanish tufayli yo‗qotilgan. Tekislanish yuzalarning absolyut balandligi
1500 – 2000 m dan 2500 – 3000 m gacha o‗zgaradi va ularda to‗lqinsimon relyef ifodalangan. Bu
yuzalar neogengacha bo‗lgan davrda (yuqori bo‗rning oxirida) shakllangan (Poslavskaya, 1959).
Qashqadaryo havzasining relyef hosil qiluvchi jarayonlari orasida fizikaviy nurash
jarayonlari muhim o‗rin tutadi. Bu jarayonlarning intensiv namoyon bo‗lishining izlari barcha
joylarda kuzatiladi.
Tog‗li mintaqada nurash juda samarali holda namoyon bo‗ladi va ulkan bo‗laklangan
palaxsalarni, yirik shag‗al toshli to‗plamlarning oqimini hosil qiladi, qoyalardagi ancha katta
yoriqlarni va boshqalarni vujudga keltiradi. Tog‗larning eng baland joylarida (3000 m dan
yuqorida) yoriqlarda muzlaydigan suv tufayli amalga oshadigan sovuq nurash relyef hosil qiluvchi
omil sifatida muhim ahamiyatga ega.
T o g‗ o l d i va a d i r l a r m i n t a q a s i Qashqadaryo havzasining shimoli-sharqiy va
janubiy qismlarini – Qoratepa tog‗lari va Hisor tizmasi tarmoqlarining tog‗ oldi qismlarini ishg‗ol
etadi. Mintaqaning o‗rtacha absolyut balandligi 800 – 900 m bo‗lib, baland nuqtalari 1500 m gacha
ko‗tariladi. Geologik jihatdan bu mintaqa mezozoy va paleogen cho‗kindi yotqiziqlari tarqalgan
hududdir. Mintaqaning yuzasi asosan allyuvial – delyuvial yotqiziqlar bilan qoplangan. Ayrim
joylarda allyuvial – prolyuvial yotqiziqlar ham tarqalgan.
Adirlar lyoss va lyossimon jinslar bilan qoplangan, yuzasi tekislangan yassi tepa
marjonlardir. Lyoss qoplamining qalinligi sharqda 2 – 5 m dan g‗arbda 10 – 15 m gacha etadi.
Adirlarning zamini har xil kattalikdagi tosh bo‗laklari, shag‗al va qum aralashmasi –
konglomeratdan tashkil topgan. Bu cho‗kindi jinslarning qatlamlari ba‗zi bir joylarda juda sust
burmalanishni kechirgan. Konglomeratlarning qalinligi 50 – 100 m va undan ziyodroq. Adirlar
polosasi ko‗pgina muvaqqat yoki doimiy oqimga ega bo‗lgan jilg‗alar va soylarning vodiylari bilan
parchalangan. Neogen va to‗rtlamchi davrlarning kontinental yotqiziqlaridan tarkib topgan adirlar
sohilbo‗yi jarayonlarining hosilasidir. Chunki ular hozirgi Kitob – Shahrisabz tektonik botig‗i
o‗rnidagi dengizning sharqiy qirg‗oqlarning yemirilishi natijasida hosil bo‗lgan jinslardan tuzilgan
(Mamatov, 1994).
Tog‗ oldi va adirlar mintaqasi Qoratepa tog‗larining etaklaridan boshlanib, G‗uzor
tumanining tog‗li qismigacha cho‗ziladi. Adirlar paleogen, neogen va to‗rtlamchi davrlarning
jinslaridan tuzilgan bo‗lib, Qashqadaryo havzasining ichki va g‗arbiy tekislik qismini o‗rab turadi.
Adirlar joylanishiga ko‗ra Qoratepa, Miroqi, Yakkabog‘ adirlariga ajratiladi (Mamatov, 1994).
Litologik tarkibiga ko‗ra, bu adirlar bir – biridan keskin farq qiladi. O‗ziga xos xususiyatlarga ega
bo‗lgan Yakkabog‗ adirlari Xontaxti, Beshnov, Eshakmaydon va Osmontarosh tog‗lari etaklarida
joylashgan bo‗lib, neogen davrining qizil rangli qatlamilaridan tuzilgan. Yakkabog‗ adirlari
shimolda Oqsuv daryosi bilan chegaralangan. Bu adirlarni shimoli – sharqiy yo‗nalishda oqadigan
Tanxoz va Qizilsuv (Yakkabog‗daryo) daryolarining vodiylari kesib o‗tadi va shu sababli bu
adirlar uchun kuchli parchalangan erozion relyef xos. G‗uzor adirlari sharqdagi adirlardan iqlimning
quruqligi va cho‗l landshaftlarining tarqalganligi bilan farq qiladi.
Miroqi adirlari Qashqadaryo, Oqsuv va Jinnidaryoning o‗rta oqimida joylashgan bo‗lib,
sharqda o‗rtacha balandlikdagi Sumsar va Shertog‗ massivlari bilan tutashib ketgan.
Qoratepa adirlari g‗arbiy – sharqiy yo‗nalishga ega bo‗lib, shimoldagi tog‗larni Kitob –
Shahrisabz botig‗i bilan tutashtirib turadi.
Tog‗ oldi mintaqasida, ayniqsa havzaning janubiy qismida, paleogen ohaktoshlarida karst
jarayonlari keng tarqalgan. Mintaqaning g‗arbiy qismida esa suv – eroziya, suv – akkumlyatsiya va
qisman karst jarayonlari bilan bir qatorda g‗arbda tutashgan cho‗l tufayli eol jarayonlari ham
namoyon bo‗ladi.
Shimolda Chaqilkalon va Qoratepa toglari hamda sharq va janubi – sharqda Hisor
tizmasining tarmoqlari orasiga «qo‗ltiq» ko‗rinishida kirib boradigan Kitob –Shahrisabz tektonik
botig‗i joylashgan. Bu botiq g‗arb tomondan butunlay ochiq bo‗lib, Qarshi qiya tekisligi bilan
tutashadi. Kitob –Shahrisabz botig‗i yuzasining dengiz sathidan balandligi janubi – garbdan ( 500
m) shimoli – sharqqa (800 m) tomon ko‗tarilib boradi. Botiq Qashqadaryo va uning irmoqlari
23
keltirgan cho‗kindi jinslar bilan to‗ldirilgan va ulardan bir necha terrasa hosil bo‗lgan. Botiqning
tubi allyuvial tekislikdan iborat.
T e k i s l i k m i n t a q a s i Qashqadaryo havzasining katta g‗arbiy qismini o‗z ichiga
oladi. Mintaqaning asosiy qismi Qarshi cho‗lining qiya tekisligi bilan band. Qarshi qiya tekisligi
Qizilqum cho‗lining janubi – sharqiy chekkasi hisoblanadi (Mamatov, 1994). Mintaqa doirasida
absolyut balandliklar 280 m dan 600 m gacha o‗zgaradi.
Tektonik jihatdan cho‗kish oblastida joylashgan Qarshi cho‗lining qiya tekisliklari
to‗rtlamchi davrning qalin prolyuvial, prolyuvial – allyuvial, allyuvial va delyuvialyotqiziqlari bilan
qoplangan.
To‗rtlamchi davr yo‗tqiziqlarining vujudga kelishi ham yuvilish, ham akkumulyatsiya
oblastlarini ishg‗ol etgan tektonik siljishlar bilan bog‗liq bo‗lgan bir necha siklda sodir bo‗lgan.
Geolog va geomorfologlar Qarshi cho‗li doirasida tarqalgan to‗rtlamchi davr yotqiziqlarini tektonik
ko‗tarilishlarga bog‗liq holda $ ta guruhga ajratadilar:
1) Shimoliy O‗zbekistonning Nanay sikliga to‗‗ri keladigan A z k a m a r sikli;
2) Toshkent sikliga to‗g‗ri keladigan Q a r n o b sikli;
3) Mirzacho‗l sikliga to‗g‗ri keladigan S u q a y t i sikli;
4) Sirdayo sikliga to‗g‗ri keladigan h o z i r g i sikl.
Azkamar siklining ………………………………………………….
Qarnob siklining yotqiziqlari katta maydonlarni ishg‗ol etgan va vujudga kelishiga hamda
graulometrik tarkibiga ko‗ra har xil yotqiziqlardan iborat. Bu yotqiziqlar ikki fatsiyadan iborat
bo‗lib, qadimiy fatsiya tog‗oldi tekisliklari va daryo vodiylarida tarqalgan. Yoshroq fatsiya qalinligi
30 m gacha yetadigan lyosslar va lyosli suglinkalardan iborat hamda tog‗ oldi qiya tekisliklarida va
yuqori yuqori teassalarda tarqalgan. Qarshi cho‗lining Ko‗kdala tog oldi tekisligida lyosslar ayniqsa
keng tarqalgan.
Qarshi cho‗lining katta maydonlrida Suqayti siklining yotqiziqlari ayniqsa keng tarqalgan.
Bu yotqiziqlar Fuzordaryo va Qashqadaryoning yuqori terassalari konuslarini qoplagan bo‗lib,
Devxona platosigacha yoppa qoplamni hosil qiladi. Suqayti siklining yotqiziqlari bu yerda qumli va
mayda cha‗irtoshli lyoss suglinkalaridan iborat bo‗lgan qatlam-qatlam prolyuvial – allyuvial
yotqiziqlarning uchirilish (deflyatsiya) mahsuloti bo‗lgan qumlar bilan qoplangan.
G‗uzordaryoning konusidagi yotqiziqlar Qashqadaryoning konusidagi yotqiziqlardan og‗irroq
mexanik tarkibi va ko‗proq sho‗rlanganligi bilan farq qiladi.Chunki G‗uzordaryoning to‗yinish
havzasida bur va paleogen – neogen davrlarining tuzli va gilli yotqiziqlarining keng tarqalganligiga
bog‗liq.
Sirdaryo siklining eng yosh yotqiziqlari G‗uzordaryoning hozirgi konusini, Qashqadaryo va
G‗uzordaryoning qayrlari va qayrusti terassalarini qoplagan. Bu daryolrning vodiylari Suqayti
siklining yotqiziqlarini kesib o‗tgan va terassalardagi yotqiziqlar tipik allyuviydan iborat.
Qarshi cho‗lida hozirgi relyefning shakllanishiga deflyatsiya katta ta‘sir ko‗rsatadi.
Shamolning roli qadimiy platolarda va Qashqadaryo konusining g‗arbiy qismida qum marzalari
va tepaliklarining , ayrim joylarda esa barxanlarning mavjudligida yaqqol namoyon bo‗ladi.
Chunki qoldiq platolar qumtoshlardan, Qashadaryo konusining g‗arbiy qismi esa yengil mexanik
tarkibli prolyuvial – allyuvial yotqiziqlardan tarkib topgan.
Qarshi cho‗lining katta qismi yassi yoki biroz to‗lqinsimon yuzaga ega. Relyefning umumiy
sajiyasi, geologic tuzilishi va paydo bo‗lishiga ko‗ra O.Y. Poslavskaya (1966) Qarshi
cho‗lida relyefning 3 ta yirik tipini ajratadi:
Toto‗rtlamchi davr (asosan neogen va qisman paleogen va quyi to‗rtlamchi davr)
yotqiziqlaridan tuzilgan qirlar. Qirlarning relyefi cho‗l doirasida eng baland va parchalangan.
Qirlar balandroq platolarga va tipik qirlarga – qoldiq tog‗larga Qo‗ng‗irtov, , va b.) ajratiladi.
Paleogen davrining yotqiziqlari yuzaga chiqib turadigan joylarda yemirilishga chidamli jinslarning
chiqib turishi xos bo‗lgan strukturaviy relyef kuzatiladi. Bu qatlamlar ayrim joylarda qoyali va
shakliga ko‗ra xilma-xil relyefni vujudga keltiradi. Qo‗ng‗irtov va Maymanoqtov yuqori bur va
pleotsenning karbonatli va gipsli yotqiziqlari uchun karst jarayonlarining tarqalganligi xos.
24
Qirlarning katta qismi oқta va yuqori paleotsen yotqiziqlaridan va neogenning gil, qum, alevrit va
boshqa g‗ovvak jinslaridan tuzilgan. Bu yotqiziqlar tepalarni ajratib turadigan V-simon
vodiychalarni hosil qiladi.
Qarshi shahridan shimolda va shimoli g‗arbda uzoq geologik o‗tmishda sharqdan g‗arbga
cho‗zilgan tog‗ tizmasining qoldiqlari sifatida bir–biridan ajralib turadigan «orol» ko‗rinishidagi
burmalangan (gumbazsimon) qoldiq tog‗lar - Qo‗ng‗irtov, Kosontov, Maymanoqtov, Oloviddintov
va boshqa qirlar joylashgan. Bu qirlar orasida eng balandi Qo‗ng‗irtov ( m) bo‗lib, butun cho‗l
hududida eng baland sathni hosil qiladi. Maymanoqtovning balandligi 500 m ga va
Oloviddintovning balandligi 485 m ga yetadi. Bu qadimiy qoldiq tog‗lar Qarshi cho‗lining sharqiy
qismini ikki qismga ajratib turadi.
Jarqoq (397 m) va Devxona platolari platolari yuzasining nisbatan tekis yuzalari atrofdagi
tekisliklarga nisbatan 20 – 25 m va undan ziyodroq balandlikka ega va nisbatan tikroq yonbag‗irlar
bilan o‗ralgan.
Qirlar doirasida yuzaning ancha qiyaligi tuproq eroziyasiga sabab bo‗ladi. Yonbag‗irlar
nisbatan qalin eroziya lojbinalari bilan parchalangan bo‗lib, ularning tubi asosiy yuzaga nisbatan 40
m dan ziyodroq pastda joylashgan.
Qirlarda neogen davrining qumli yotqiziqlarida eroziya jarayonlaridan tashqari deflyatsiya
jarayonlari ham ancha kuchli namoyon bo‗ladi.
Qarshi cho‗lining shimoli - g‗arbidagi Sho‗rsoy doirasidagi qirlar boshqacharoq sajiyaga
ega. Bu qirlarning nisbiy va mutlaq balandligi uncha katta emas, relyefi qiya to‗lqinsimon,
yonbag‗irlar tikligi 5 – 6
0
. Bu qirlarda eroziya jarayonlari yaqqol ifodalanmagan bo‗lsada,
deflyatsiya jarayonlari ancha kuchli kechadi.
Qarshi cho‗lining janubida Oloviddintov, Duldultov, Qoraqir, Saksondara qirlari mavjud.
Ularning mutlaq (dengiz sathidan) balandligi 360 – 500 m bo‗lib, atrofdagi tekisliklardan 50 - 200
m gacha ko‗tarilib turadi. Ular nisbatan yoshroq antiklinal qirlar bo‗lib, bo‗r va paleogen – neogen
jinslaridan tashkil topgan. Platosimon balandliklar ( Saritosh – Jarqoq, Oqjar, Azqamar,
| 