5. Valyuta schyotlariga doir muomalalar sintetik hisobining to’g’riligi va to’liqligini tekshirish
Korxona va firmalar xorijiy valyutalardagi pul mablag’larining to’liq kirimga olinishini aniqlash va valyuta muomalalarining hisobda to’g’ri aks ettirilishini tekshirish muhim masala hisoblanadi.
Korxonalar tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish chog’ida mahsulot (ish, xizmat) eksportidan daromad oladilar, import tovarlar bo’yicha to’lovlarni amalga oshiradilar, xorijga xizmat safarlari bo’yicha sarflarni to’laydilar va O’zbekistonda hamda chet ellardagi banklarda ochilgan valyuta schyotlari orqali boshqa muomalalarni amalga oshiradilar. Banklarda valyuta schyotlarini ochish tartibi va ular bo’yicha muomalalarni amalga oshirish O’zbekiston Respublikasi valyuta qonunchiligi hamda Markaziy Bankining me’yoriy hujjatlari bilan tartibga solinadi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bank hujjatlarida xalqaro hisob-kitoblar bo’yicha qoldiqlar va muomalalar milliy valyuta va chet el valyutalari turlari: AQSh dollari, nemis markasi, ingliz funt sterlingi va h. k. bo’yicha ko’rsatiladi.
Amaldagi qonunchilikka muvofiq yuridik shaxs-rezidentlar quyidagi valyuta schyotlariga ega bo’lishlari mumkin:
tranzit valyuta schyoti - eksportdan olingan valyuta tushumini to’liq hajmda hisobga olish uchun mo’ljallangan;
maxsus tranzit valyuta schyoti - O’zbekiston Respublikasi valyuta birjasida chet el valyutasini so’mga sotib olish va uni yana sotishga doir muomalalarni hisobga olish uchun mo’ljallangan;
Joriy valyuta schyoti yuridik shaxs eksportdan olingan tushumning bir qismini majburiy sotganidan so’ng uning ixtiyorida qoladigan mablag’larni va valyuta qonunchiligiga muvofiq schyotga doir boshqa muomalalarni amalga oshirish uchun mo’ljallangan xorijdagi valyuta schyoti O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining Maxsus ruxsatnomasiga muvofiq xorijda vakolatxonalariga ega tashkilotlar uchun ochiladi.
Bankdagi valyuta schyotlari bo’yicha muomalalarni tekshirish chog’ida auditor quyidagilarga alohida e’tibor qaratishi lozim:
joriy valyuta muomalalari va kapitalning harakati bilan bog’liq valyuta muomalalari huquqiy rejimiga rioya qilinishi;
valyuta muomalalarini amalga oshirish uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining litsenziyasiga ega bo’lgan, vakolatli banklar orqali valyuta muomalalarini amalga oshirish;
vakolatli banklarda ayrim valyuta muomalalarini amalga oshirish uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan beriladigan ruxsatnomalar va litsenziyalarning mavjudligi;
yuridik shaxs-rezidentlar tomonidan ular ixtiyorida mavjud bo’lgan, legal kelib chiqishga ega valyuta mablag’lari chegarasida chet el valyutasidagi hisob-kitoblarni amalga oshirish;
5210-«Mamlakatimizdagi valyuta schyotlari» schyoti bo’yicha ochilgan «Tranzit valyuta schyotlari», «Maxsus tranzit valyuta schyotlari», «Joriy valyuta schyotlari», «Xorijdagi valyuta schetlari» subschyotlaridagi valyuta mablag’lariga doir muomalalar hisobi.
Valyuta schyotlari bo’yicha muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish bankda ochilgan, shu jumladan chet ellardagi ham, har bir valyuta schyoti bo’yicha amalga oshiriladi.
Bunda shuni e’tiborga olish kerakki, agar O’zbekiston korxonasining xorijiy bankda, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki litsenziyasi bo’yicha ochilgan schyoti bo’lsa, bu litsenziya unga valyuta tushumini qabul qilish uchun asos bo’la olmaydi. Shuning uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankida xorijiy bankdagi schyotga valyutani har bir kirimi uchun maxsus ruxsatnoma bo’lishi lozim.
Rezident bo’lib hisoblangan, eksport qiluvchi tashkilotlar valyuta tushumi qabul qilinishining to’liqligi va to’g’riligini tekshirishda, vakolatli banklardagi ularning valyuta schyotlari bo’yicha quyidagilarni aniqlash kerak:
tashkilot valyuta tushumini chet ellik hamkorining reklamatsiyasini qoniqtirish hisobiga jarima to’lash yoki zararlarni qoplash, ya’ni o’zaro talablarni hisobga olish to’g’risidagi talablarni;
eksport kontraktlari kabi, import kontraktlarini bajarish chog’ida ham o’zaro qarz surishish hollariga yo’l qo’yilmaganligi;
O’zbekiston Respublikasiga o’tkazilishi lozim bo’lgan va xorijdagi rezidentning ixtiyoriga yoki mulki qatoriga o’tgan tushumdan to’lovlar amalga oshirilmaganligi. Olingan daromad pul o’tkazish amalga oshirilgunga qadar faqat ushbu daromad olingan tashqi iqtisodiy muomala bilan bevosita bog’liq bo’lgan bank komissiyalari va chiqimlarni to’lash uchun ishlatilishi mumkin.
Valyuta tushumining to’liq kirim qilinishini tekshirish uchun yil davomida tushgan valyuta summasi eksport qilingan tovar qiymati bilan taqqoslanadi.
Valyuta schyotiga doir muomalalarini tekshirish chog’ida valyuta sotish va sotib olishga doir muomalalarning to’g’ri aks ettirilganligiga alohida e’tibor qaratish lozim. Chunki korxonalar buxgalterlari ko’p hollarda hisobga olish uslubiyotida ham, kurs farqlarini hisob-kitob qilishda ham valyutani so’mga hisoblab o’tkazishda ko’plab xatolarga yo’l qo’yadilar.
Valyutani sotib olishga doir muomalalarning valyuta qonunchiligiga va buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibiga muvofiqligini tekshirish quyidagi tartibda o’tkaziladi.
Valyuta sotib olishga doir muomalalarni tekshirish tartibi.
|
Tekshiriladigan masala
|
Qaysi me’yoriy hujjatga muvofiq
| |
Valyuta qonunchiligiga rioya qilinishi.
| |
1. Valyutani sotib olish maqsadi:
joriy valyuta muomalalarini amalga oshirish uchun;
kapitalning harakati bilan bog’liq valyuta muomalalarini amalga oshirish uchun.
|
| |
2. Kapitalning harakati bilan bog’liq valyuta muomalasi O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining maxsus ruxsati (litsenziyasini) talab qilmaydigan muomalalar qatoriga kiradimi
|
| |
3. Kapitalning harkati bilan bog’liq muomalalarni amalga oshirish uchun Markaziy Bank ruxsatnomasi mavjudligi
|
| |
4. Sotib olingan valyutaning sotib olish uchun topshiriqda ko’rsatilgan asosga muvofiq maqsadli tayinlanishi bo’yicha ishlatilganligi
|
| |
5. Maxsus tranzit schyotdan valyutani maqsadli tayinlanishi bo’yicha hisobdan o’chirish muddatlariga rioya qilinishi
|
| |
6. Sotib olingan chet el valyutasini yana sotish bo’yicha muomalalar amalga oshirilganligi
|
| |
7. Import tovarlar qiymatini bojxonada rasmiylashtirilgunga qadar valyuta mablag’larini sotib olish shartlariga rioya qilinishi so’mdagi depozit ochish.
|
| |
Muomalalarning buxgalteriya hisobida aks ettirilishi.
| |
Tekshiriladigan masala
|
qaysi me’yoriy hujjatga muvofiq
| |
1. Valyutani sotib olishga doir muomalalarni hisobga olish uchun foydalaniladigan, ishchi schyotlar rejasida keltirilgan schyotlar
|
| |
2. Pulini to’lash uchun valyuta sotib olinadigan, sotib olingan tovar-moddiy zahiralar qiymatiga bank komission mukofotining qo’shilishi
|
| |
3. Bankka to’langan komission mukofotning 80 schyot debetiga olib borilishi
|
| |
4. Soliqqa tortiladigan foydani aniqlash chog’ida moliyaviy natijaning 80-schyot debetiga olib borilgan, komission mukofotlar va kurs tafovutlari summasiga tuzatilganligi
|
| |
5. Valyuta sotib olishda chet el valyutasini so’mga hisoblab o’tkazish sanasini belgilashning to’g’riligini tekshirish
|
| |
6. Valyutaning so’mga hisoblab o’tkazish chog’ida qo’llanilgan O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki kurslarining to’g’riligini tekshirish
|
| |
7. Valyuta sotib olishga doir muomalalarni buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirish bo’yicha schyotlar boglanishini (korrespondentsiyasini) tekshirish
|
|
Valyuta qonunchiligiga muvofiq valyuta sotish quyidagicha turkumlanishi mumkin:
1. Majburiy sotish;
2. Qaytarib sotish;
3. Erkin (ixtiyoriy) sotish.
Valyutani majburiy sotish rezidentlarning tovarlar (ish, xizmat, intellektual faoliyat)ni eksport qilishdan olingan, tranzit valyuta schyotiga kirim qilingan valyuta tushumlarini, hamda bo’naklar va oldin to’lovlar sifatida olingan kirimlarni o’z ichiga oladi.
Valyutani qaytarib sotish ichki bozorda sotib olingan va maxsus tranzit schyotga qabul qilingan valyutalarni sotishni o’z ichiga oladi. Bu agar sotib olingan valyuta hamda maxsus tranzit schyotiga qabul qilingan va rezident tomonidan xizmat safari xarajatlarini to’lash uchun ishlatilmagan valyutalar maxsus tranzit schyotdan maqsadli tayinlanishi bo’yicha belgilangan muddatlarda hisobdan o’chirilmagan hollarda.
Valyutani ixtiyoriy sotish valyuta tushumining majburiy sotiladigan summasidan oshgan summasini va joriy valyuta schyotidan valyuta sotishni o’z ichiga oladi.
Valyutani majburiy va qaytarib sotish chog’ida qonunchilikda belgilangan, sotish tartibining majburiy shartlari kabi, bu muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish ham tekshirilishi lozim. Valyutani ixtiyoriy sotishda esa asosan ushbu muomalalarning buxgalteriya hisobida aks ettirishi tekshiriladi.
Valyutani sotishga doir muomalalarni tekshirishni quyidagi tartibda amalga oshirish mumkin.
Tekshiriladigan masala
|
Qaysi me’yoriy hujjatga muvofiq
| |
1. Sotish turini aniqlash:
tranzit valyuta schyotidan majburiy sotish;
maxsus tranzit schyotidan qaytarib sotish;
ixtiyoriy sotish.
|
| |
2. Tranzit valyuta schyotiga tushgan tushum majburiy sotiladimi?
|
| |
3. Majburiy sotish hajmini aniqlashning to’g’riligini tekshirish:
valyuta tushumining 75%.
valyuta tushumining 50%.
|
| |
4. Eksportdan olingan valyuta tushumini sotish muddatlariga rioya qilinishini tekshirish
|
| |
5. Majburiy sotiladigan eksport daromadini hisob-kitob qiladigan bazani aniqlashni tekshirish
|
| |
6. Maxsus tranzit valyuta schyotidan valyutani qaytarib sotish uchun zarur shart-sharoitlar mavjudligini tekshirish
|
| |
7. Valyutani qaytarib sotish muddatlariga rioya qilinishini tekshirish.
|
| |
8. Korxona o’zining maxsus tranzit valyuta schyotidan boshqa valyuta schyotlariga valyutani o’tkazganligi
|
| |
9. Valyutani sotishga doir muomalalarning hujjatlashtirilishini tekshirish
|
|
Valyuta muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibini tekshirish.
|
Tekshiriladigan masala
|
Qaysi me’yoriy hujjatga muvofiq
| |
1. Korxonada valyuta sotish muomalalarini aks ettirish uchun 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» schetini qo’llash.
|
| |
2. Valyuta sotish (ixtiyoriy va qaytarib sotish) bo’yicha bankka to’lanadigan komission to’lovni 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyotining debetiga olib borishni tekshirish.
|
| |
3. Valyutani majburiy sotish bo’yicha bankka to’lanadigan komission to’lovning tannarxga qo’shilishi.
|
| |
4. Valyuta muomalasi bo’yicha zarar ko’rilganida soliqqa tortiladigan foydani aniqlash chog’ida moliyaviy natija tuzatilganligi.
|
| |
5. Valyuta sotishni hisobga olishga doir muomalalar bo’yicha chet el valyutasini so’mga hisoblab o’tkazish sanasini belgilashning to’g’riligini tekshirish
|
| |
6. Chet el valyutasini so’mga hisoblab o’tkazishda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o’rnatilgan valyuta kurslarini qo’llashning to’g’riligini tekshirish
|
| |
7. Valyuta sotishni aks ettirishga doir schyotlarning o’zaro bog’lanishi (korrespondentsiyasi) to’g’riligini tekshirish.
|
|
| 