NOCHIZIQ ZANJIRLARDA O’TKINCHI JARAYONLAR
TO’G’RISIDA TUSHUNCHA
Reja:
1 Nochiziq zanjirlar tushunchasiga ta’rif
2 Nochiziq zanjirlarda o’tkinchi jarayonlar
3 Xulosa
Chiziqli boʻlmagan elementlarni ikkiga boʻlish mumkin -bir qutbli va
koʻp qutbli. Ikkinchisida uchta (har xil yarimoʻtkazgich va elektron
triodlar) yoki undan koʻp (magnit kuchaytirgichlar, koʻp oʻrash
transformatorlari, tetrodlar, pentodalar va boshqalar) qutblar mavjud boʻlib,
ular bilan elektr zanjiriga ulanadi. Koʻp kutupli elementlarning oʻziga xos
xususiyati shundaki, umumiy holda, ularning xossalari chiqish
xususiyatlarining kirish oʻzgaruvchilariga bogʻliqligini ifodalovchi
xususiyatlar oilasi bilan belgilanadi va aksincha: kirish xarakteristikalari
bir nechta sobit qiymatlar uchun qurilgan. chiqish parametrlaridan, chiqish
xarakteristikalari kirish parametrlaridan birining bir qator sobit qiymatlari
uchun qurilgan.
Tasniflashning
boshqa
mezoniga
koʻra,
chiziqli
boʻlmagan
elementlarni inersial va
inersiyasizlarga boʻlish mumkin. Inertial
elementlar deyiladi, ularning xarakteristikalari oʻzgaruvchilarning
oʻzgarish tezligiga bogʻliq. Bunday elementlar uchun oʻzgaruvchilarning
samarali
qiymatlari
oʻrtasidagi munosabatni aniqlaydigan statik
xususiyatlar oʻzgaruvchilarning bir lahzali qiymatlari oʻrtasidagi
munosabatlarni oʻrnatadigan dinamik xususiyatlardan farq qiladi.
Xarakteristikalari oʻzgaruvchilarning oʻzgarish tezligiga bogʻliq boʻlmagan
elementlar inertialsizlardir.
Bunday
elementlar
uchun statik va dinamik xususiyatlar
bir
xilInersial va inersial elementlar tushunchalari nisbiydir: element ruxsat
etilgan (yuqoridan cheklangan) chastota diapazonida inersial deb
hisoblanishi mumkin, undan tashqari u inersiallar toifasiga oʻtadi.
Xususiyatlarning turiga qarab, nosimmetrik va assimetrik xususiyatlarga
ega chiziqli boʻlmagan elementlar farqlanadi. Simmetrik — uni
aniqlaydigan
miqdorlarning
yoʻnalishiga
bogʻliq
boʻlmagan
xarakteristikasi, yaʼni. koordinatalar sistemasining kelib chiqishiga
nisbatan simmetriyaga ega: Asimmetrik xarakteristikalar uchun bu shart
bajarilmaydi,
yaʼni,Chiziqli
boʻlmagan
elementda
nosimmetrik
xarakteristikaning mavjudligi bir qator hollarda sxemani tahlil qilishni
soddalashtirishga imkon beradi, uni bitta kvadrant ichida amalga
oshiradi.Xarakteristikaning turiga koʻra, barcha chiziqli boʻlmagan
elementlarni bir maʼnoli va noaniq xususiyatlarga ega elementlarga boʻlish
ham mumkin. Yagona qiymat
xarakteristikasi boʻlib, unda x ning har
bir qiymati y ning bitta qiymatiga mos keladi va aksincha. Noaniq
xarakteristikada, baʼzi x qiymatlari ikki yoki undan ortiq y qiymatlariga
mos kelishi mumkin yoki aksincha. Chiziqli boʻlmagan rezistorlar uchun
xarakteristikaning noaniqligi odatda tushadigan qismning mavjudligi bilan
bogʻliq boʻlib, u uchun
va chiziqli boʻlmagan induktiv va sigʻimli
elementlar uchun — histerezis bilan.Nihoyat, barcha chiziqli boʻlmagan
elementlarni boshqariladigan va boshqarilmaydiganlarga boʻlish mumkin.
Nazorat qilinmagan, boshqariladigan chiziqli boʻlmagan elementlardan
farqli oʻlaroq (odatda uch va koʻp qutbli) nazorat kanallarini oʻz ichiga
oladi, kuchlanish, oqim, yorugʻlik oqimi va boshqalarni oʻzgartiradi, ularda
ular oʻzlarining asosiy xususiyatlarini oʻzgartiradilar: oqim-kuchlanish,
veber-amper yoki kulon-volt.
Nochiziq zanjirlarda o‘tkinchi jarayonlar (transient processes)
to‘g‘risida quyidagi asosiy nuqtalarga e’tibor qaratishimiz mumkin:
O‘tkinchi jarayonlar zanjirlarda (yoki, o‘tkinchi tizimlarda) ma'lum bir
vaqt ichida o‘zgaruvchan xususiyatlarga ega bo‘lgan jarayonlardir. Bu
jarayonlar, odatda, bir necha muhim xususiyatlarini o'z ichiga oladi:
1. O‘tkinchilik: O‘tkinchi jarayonlar belgilangan vaqt davomida yoki
muayyan sharoitlarda sodir bo‘ladi. Bunday jarayonlar uzoq muddatli
emas, balki vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi.
2. Zanjirlar va Tizimlar: O‘tkinchi jarayonlar ko‘pincha zanjir shaklida
bo‘lib, har bir jarayon keyingi jarayonni boshlaydi. Ushbu zanjir bilan
bog‘liq jarayonlar bir-biriga bog‘liq bo‘lishi mumkin, bu esa tizimning
umumiy ishi va samaradorligiga ta'sir qiladi.
3. Boshlanish va Tugash: O‘tkinchi jarayonlar ma'lum bir boshlangan
nuqtadan boshlanib, cheklangan vaqt ichida tugaydi. Bu jarayonlar
iqtisodiy, moddiy yoki boshqa turdagi bo'lishi mumkin.
4. Ma’lumotlar va Texnologiyalar: O‘tkinchi jarayonlar ko‘pincha
ma’lumotlar yoki aloqa texnologiyalari yordamida boshqariladi va tahlil
qilinadi. Bu jarayonlar samaradorlikni oshirish uchun optimallashtirilishi
mumkin.
O‘tkinchi jarayonlar tahlil qilinayotganda, ularga ta'sir qiluvchi
omillar, o'zgaruvchanlik va kelajakdagi tendentsiyalarni inobatga olish
muhimdir. Ular korxonalar va tashkilotlar uchun strategik rejalar tuzishda
foydalaniladi.
Nochiziq zanjirlarda o‘tkinchi jarayonlar (transient processes)
o‘zgarishlarning vaqt o‘tishi bilan qanday rivojlanishini tavsiflovchi
tushunchadir. Ushbu jarayonlar tizimni yangi holatga o'tkazish vaqtida
yuzaga keladi. Quyida bu jarayonlarning mohiyati, tavsifi va tahlil usullari
haqida batafsil ma'lumot keltirilgan.
Nochiziq Zanjirlar
Nochiziq zanjirlar yoki transient tizimlar, vaqt davomida o‘zgarishni
boshdan kechiruvchi tizimlardir. Ular vaqtincha holatlar, ya’ni o‘tkinchi
jarayonlar bilan xarakterlanadi, chunki tizim vaqt o‘tishi bilan muvozanat
holatiga yetadi yoki yangi muvozanat holatiga o‘tadi.
O‘tkinchi Jarayonlarning Tushunchasi
O‘tkinchi jarayonlar — bu tizim vaqt o‘tishi davomida vaqtincha javob
berishi, muvozanat holatidan vaqtincha holatga yoki teskari holatga o'tishi
jarayonlarini ifodalaydi. O‘tkinchi jarayonlarning asosiy maqsadi tizimning
vaqt davomida qanday o‘zgarishini tahlil qilishdir.
Asosiy Xususiyatlar:
1. Tezlik: O‘tkinchi jarayonning qanchalik tez va qanday suratda o'tishini
o‘lchaydi. Tizimning o‘zgarishi qanchalik tez sodir bo‘lishi o‘tkinchilik
tezligiga bog‘liq.
2. Tuzilishi: Tizim qanday qilib vaqtincha o‘zgaradi va keyinchalik qanday
muvozanat holatiga keladi.
3. Stabilizatsiya: O‘tkinchi jarayon tugagandan so‘ng tizim qanday qilib
yangi muvozanat holatiga o‘tadi.
4. Yig‘ilish: Tizim vaqt o‘tishi bilan yangi muvozanat holatiga qanday
qilib kelishi va o‘zgarishini ifodalaydi.
Matematik Modellashtirish
O‘tkinchi jarayonlarni matematik modellashtirishda ko‘pincha differensial
tenglamalar va Laplace transformatsiyalaridan foydalaniladi:
- Differensial Tenglamalar: O‘tkinchi jarayonlarni tavsiflash uchun
tizimning differensial tenglamalari tuziladi. Misol uchun, elektr zanjirlarida
kondensatorlar va induktorlar bilan ishlashda differensial tenglamalar
yordamida vaqtincha javoblarni aniqlash mumkin.
- Laplace Transformatsiyasi: Vaqt domenidagi differensial tenglamalarni
LaPlace transformatsiyasi yordamida transformatsiya qilish orqali, ular
soddalashtirilgan ko‘rinishga keltiriladi. Bu usul tizimning o‘tkinchi
javoblarini tahlil qilishni osonlashtiradi.
Amaliy Misollar
1. Elektr Zanjirlari: Kondensatorlar va induktorlar bilan ishlaydigan
zanjirlar o‘tkinchi jarayonlar ko‘rsatadi. Masalan, kondensatorning
to‘plangan energiyasi yoki induktorning o‘zgaruvchan maydonlari vaqt
davomida qanday o‘zgarishini tahlil qilish mumkin.
2. Termodinamik Tizimlar: Isitish va sovutish tizimlarida vaqtincha
holatlar yuzaga keladi, masalan, issiqlik o‘tkazish jarayonida vaqt o‘tishi
bilan qanday o‘zgarishini tahlil qilish.
3. Nazorat Tizimlari: Avtomatlashtirilgan tizimlarda vaqtincha javoblar,
masalan, signalning o‘zgarishi va tizimning stabilizatsiya jarayoni.
Xulosa
Nochiziq zanjirlarda o‘tkinchi jarayonlarni tahlil qilish tizimlarning vaqt
davomida qanday o‘zgarishini va yangi holatga qanday o‘tishini
tushunishga yordam beradi. Matematik modellashtirish va amaliy misollar
yordamida bu jarayonlarning xususiyatlarini aniqlash mumkin.
Agar qo‘shimcha ma’lumot yoki maxsus savollaringiz bo‘lsa, bemalol
so‘rashingiz mumkin!Nochiziq zanjirlar haqida qisqacha tushuncha bering.
Nochiziq zanjirlar (transient systems) vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishlarni
boshdan kechiruvchi tizimlardir. O‘tkinchi jarayonlar esa bunday
tizimlarda vaqt davomida yuzaga keladigan vaqtincha holatlar va ularning
o‘zgarishini ifodalaydi.
2. Nochiziq Zanjirlarning Tashkiliy Tuzilishi
Nochiziq zanjirlar odatda:
- Dinamika: Tizimning vaqt davomida qanday o‘zgarishi.
- Boshqaruv: Tizimni boshqarish va uni nazorat qilish usullari.
- Tuzilishi: Tizimning komponentlari va ularning o‘zaro aloqalari.
3. O‘tkinchi Jarayonlar
O‘tkinchi jarayonlar tizimda vaqtincha o‘zgarishlar yuzaga keladigan
jarayonlardir. Ularning asosiy xususiyatlari:
- Tezlik: O‘tkinchi jarayonlarning qancha vaqt davom etishi.
- Stabilizatsiya: Jarayon tugagandan so‘ng tizimning yangi holatga o‘tishi.
- Yig‘ilish: Tizim vaqt o‘tishi bilan qanday qilib yangi muvozanat holatiga
kelishi.
4. O‘tkinchi Jarayonlarning Tahlili
- Matematik Modellashtirish: O‘tkinchi jarayonlar matematik tenglamalar
va modellar yordamida tahlil qilinadi.
-
Differensial
Tenglamalar:
O‘tkinchi jarayonlarni tavsiflashda
qo‘llaniladigan differensial tenglamalar.
- Transformatsiyalar: LaPlace transformatsiyasi yoki boshqa matematik
usullar orqali tahlil qilish.
5. Amaliy Misollar
-
Elektrik
zanjirlari:
Kondensatorlar va induktorlar
bilan
ishlashda
yuzaga
keladigan o‘tkinchi jarayonlar.
-
Termodinamik
tizimlar:
Isitish
va
sovutish
tizimlaridagi
vaqtincha
holatlar.
- Nazorat tizimlari: Avtomatlashtirilgan tizimlarda vaqtincha javoblar.
Xulosa
Nochiziq zanjirlarda o‘tkinchi jarayonlarning ahamiyati va ularni
tahlil qilishning amaliy qo‘llanilishi haqida xulosa chiqarish. Ushbu
jarayonlarning tizimlarning umumiy ishlashiga qanday ta’sir ko‘rsatishini
aniqlang.
O‘tkinchi jarayonlar zanjirlarda (yoki, o‘tkinchi tizimlarda)
ma'lum bir vaqt ichida o‘zgaruvchan xususiyatlarga ega bo‘lgan
jarayonlardir. Bu jarayonlar, odatda, bir necha muhim xususiyatlarini o'z
ichiga oladi:
1. O‘tkinchilik: O‘tkinchi jarayonlar belgilangan vaqt davomida yoki
muayyan sharoitlarda sodir bo‘ladi. Bunday jarayonlar uzoq muddatli
emas, balki vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi.
2. Zanjirlar va Tizimlar: O‘tkinchi jarayonlar ko‘pincha zanjir shaklida
bo‘lib, har bir jarayon keyingi jarayonni boshlaydi. Ushbu zanjir bilan
bog‘liq jarayonlar bir-biriga bog‘liq bo‘lishi mumkin, bu esa tizimning
umumiy ishi va samaradorligiga ta'sir qiladi.
3. Boshlanish va Tugash: O‘tkinchi jarayonlar ma'lum bir boshlangan
nuqtadan boshlanib, cheklangan vaqt ichida tugaydi. Bu jarayonlar
iqtisodiy, moddiy yoki boshqa turdagi bo'lishi mumkin.
4. Ma’lumotlar va Texnologiyalar: O‘tkinchi jarayonlar ko‘pincha
ma’lumotlar yoki aloqa texnologiyalari yordamida boshqariladi va tahlil
qilinadi. Bu jarayonlar samaradorlikni oshirish uchun optimallashtirilishi
mumkin.O‘tkinchi jarayonlar tahlil qilinayotganda, ularga ta'sir qiluvchi
omillar, o'zgaruvchanlik va kelajakdagi tendentsiyalarni inobatga olish
muhimdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
X.Nigʻmatov „Radioelektronika asoslari“
2.
N.Sh. Turdiyev „Radioelektronika“
| 