1. Fotoretsepsiya hujayrasining tuzilishi. Koʻrish hujayrasining tuzilishi
Reja:
1. Fotoretsepsiya hujayrasining tuzilishi.
2. Koʻrish hujayrasining tuzilishi.
3. Hujayra membranaasining tuzulishi.
Fotoreseptor hujayra yorug'likni elektr signallariga aylantira oladigan retinaning maxsus turi neyrondir. Fotoreseptor hujayralarining biologik ahamiyati shundaki, ular yorug'likni, ya'ni ko'rinadigan elektromagnit nurlanishni o'zgartiradigan signallar bilan biologik jarayonlarni faollashtirishi mumkin. Hujayradagi fotoretseptor oqsillari fotonlarni o'zlashtiradi va hujayraning membrana potentsialini o'zgartiradi.
Fotoreseptorlarning ikkita klassik turi konus va novda hujayralardir. Ushbu hujayralar tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlardan foydalanib, ko'rish tizimi ko'rinadigan dunyoning nusxasini yaratadi, ya'ni ko'rish imkonini beradi. Rod hujayralari konus hujayralariga qaraganda torroq bo'lib, ularning ko'zning to'r pardasida tarqalishi boshqacha, ammo yorug'likni signallarga aylantiruvchi kimyoviy jarayon bir xil. 1990-yillarda fotoreseptor hujayralarning uchinchi turi topilgan: fotosensitiv ganglion hujayralari. Bu hujayralar ko'rish jarayoniga bevosita yordam bermaydi, lekin biologik soat va o'quvchi refleksini qo'llab-quvvatlaydi deb hisoblanadi.
Konus va novda hujayralari o'rtasida muhim funktsional farqlar mavjud. Rod hujayralari juda sezgir va hatto 6 ta foton bilan ham qo'zg'alishi mumkin.Juda kam yorug'lik darajasida ko'rish faqat novda hujayralarining signallari orqali amalga oshiriladi. Juda kam yorug'likda ranglarni ko'rish mumkin emas, chunki faqat bitta turdagi fotoreseptor hujayra faoldir
Konus hujayralari esa signallarni hosil qilish uchun yorqinroq yorug'likka, ya'ni ko'proq fotonlarga muhtoj. Odamlarda uch turdagi konus hujayralari mavjud bo'lib, ular yorug'likning turli to'lqin uzunliklariga javob berishlari bilan ajralib turadi. Rangni bu uch xil signal orqali aniqlash mumkin.[4] Ushbu uch turdagi konus hujayralari yorug'likka qisqa, o'rta va uzun to'lqin uzunliklari bilan javob beradi.
Insonning to'r pardasida taxminan 120 million tayoq hujayralari va 6 million konus hujayralari mavjud. Tayoq va konus hujayralarining soni va nisbati hayvonlarning sutkalik yoki tungi bo'lishiga qarab turlar orasida farq qiladi. Ba'zi boyqushlarning, masalan, to'q rangli boyo'g'lining to'r pardasida juda ko'p sonli tayoq hujayralari mavjud.[5] Bundan tashqari, insonning ko'rish tizimida taxminan 1,5 million ganglion hujayralari mavjud, ammo ularning 1% dan 2% gacha yorug'likka sezgir.
Yorug'lik fotoreseptorlar deb ataladigan maxsus hujayralar tomonidan neyron stimulyatsiyaga aylanadi. Bu hujayralar shakliga ko'ra ikki turga bo'linadi: novda va konus. Fotoreseptorlar kabi yorug'likka sezgir bo'lmagan konusning sensorlari ranglarni aniqlaydi.
Miyaga signal yuborilishidan oldin konuslarning faqat bir nechtasi ulanganligi sababli, alohida konuslarning signallari bir-biriga juda xalaqit bermaydi. Shuning uchun konuslar batafsil ko'rish uchun javobgardir.
Optika qoidalariga ko'ra, ob'ektiv tomonidan yaratilgan tasvir linzaning ko'rish o'qi atrofida juda aniq. Vizual o'q atrofidagi retinal mintaqa konuslarning yuqori konsentratsiyasi bilan yuqori aniqlikdagi idrok etishga qaratilgan. Markaziy nuqtada har bir konus xujayrasi optik nerv tolasi orqali miya yarim korteksining bir nuqtasi bilan bog'langan. Miyaga nuqtadan nuqtaga proyeksiya qilish mumkin bo'lgan eng yuqori aniqlikni ta'minlaydi. Ushbu sahifani o'qiyotganingizda, siz faqat vizual maydoningizning markazidagi so'zlarni ko'rishingiz mumkin. Siz sahifaning qolgan qismidagi so'zlarni taniy olmaysiz.
Rod shaklidagi issiqlik datchiklari yorug'likka ko'proq sezgir; Barcha signallar miyaga yuborilishidan oldin bir nechta novda fotoreseptorlari bir-biriga bog'lanadi. Shunday qilib, yorqinlik bilan harakatni yaxshiroq aniqlaydi; lekin ular tafsilotlarni ranglar bilan idrok eta olmaydilar. Rod shaklidagi issiqlik sensorlari to'r pardaning vizual markazida deyarli topilmaydi; Rodlar retinaning tashqi yuzasida joylashgan yagona fotoretseptorlardir. Fotoreseptorlar bo'lmagan vizual diskda yorug'lik sezilmaydi.
Yorug'lik ta'sirida fotoretseptorlar yorug'likka sezgir rangli moddalarning (rodopsin) ko'p qismini yo'qotadi. Bu rangli moddalar hujayradagi sintez orqali yangilanishi kerak. Fotoreseptorlar yorug'likka sezgir rangli moddalardan mahrum bo'lganligi sababli, ko'z yorqin nurga qaraganidan keyin vaqtincha ko'rish qobiliyatini yo'qotadi.
Koʻrish analizatorining birinchi qismi toʻr pardada joylashgan. Inson koʻzi 380 dan 760 nm gacha boʻlgan uzunlikdagi yorugʻlik nurlarini qabul qiladi. Koʻzga toʻshayotgan yorugʻlik nurlari shox pardada si-vadi, qorachiq orqali oʻtib, gavharda sinib, shishasimon tanadan oʻtib toʻr pardada joylashgan kolbachasimon va tayoqchasimon hujayralarga taʼsir etadi. Bu hujayralarda yorugʻlik energiyasi nerv qoʻzgʻalishi — impulsga aylanib, multipolyar va ganglioz hujayralarga, nerv tolalariga yetib boradi. Oʻtkazuvchi yoʻllar esa toʻr pardadan boshlanib, koʻrish nervi, xiazma, koʻrish trakti va bosh miya poʻstloq osti markazidan iborat. U yerdan markaziy neyron boshlanib, koʻrish yoʻllari bosh miyaning ensa boʻlagidagi poʻstloq qismi — Koʻrish analizatorining markaziga yetib boradi va shu joyda koʻrish sodir boʻladi.
Koʻrish analizatorining faoliyati markaziy nerv sistemasining nazorati ostida boshqariladi.
Ko'z to'r pardasi (lotincha: rete) yoki to'r pardasi ko'pchilik umurtqali hayvonlar va ba'zi mollyuskalarda ko'z to'qimalarining eng ichki qatlami bo'lib, ko'rish imkonini beruvchi yorug'lik va rangga sezgir hujayralarni o'z ichiga oladi.
Koʻrish jarayoni tashqi dunyodagi narsalardan qaytadigan yoki sochiladigan yorugʻlik nurlarining Koʻzga taʼsir etishiga asoslanadi. Mohiyati shundan iboratki, tashqi dunyodagi narsalardan koʻzga keluvchi yorugʻlik nurlari koʻzning tiniq muhitlari (mugoʻz parda, suyuqlik, gavhar va shishasimon tana) orqali oʻtib va ularda sinib, toʻr pardaga toʻshadi va uning hujayralari (tayoqchalar va kolbachalar)da fotokimyoviy reaksiyani vujudga keltiradi (oʻsha hujayralarda yorugʻ sezgir moddalar parchalanadi), natijada yorugʻlik energiyasi nerv impulsi (qoʻzgʻalish)ga aylanadi, bu impuls toʻr pardadan bosh miyadagi koʻrish yoʻli orqali bosh miya poʻstlogʻining ensa qismlaridagi koʻrish markazlariga boradi, yorugʻlik taʼsirlari ana shu markazlarda muayyan obrazlar sifatida idrok etiladi. Kolbachalar kundoʻzi, tayoqchalar esa qosh qorayganda yoki tunda koʻradigan hujayralardir. Shunday koʻrish tufayli odam uzoqdagi miltillagan sham alangasidan tortib oftobga qadar turli miqdordagi yorugʻlikni idrok eta oladi. Koʻzning turli ravshanlikdagi yorugʻlikni idrok eta olishi Koʻz adaptatsiyasi deyiladi; Koʻz qorongʻida va yorugʻda koʻrishga moslasha oladi. Koʻzning koʻrish quvvati (oʻtkirligi) turli kishilarda turlicha; bu sariq dogʻ elementlarining xossalariga va boshqa sabablarga bogʻliq. U maxsus jadvallar yordamida tekshiriladi. Koʻzning qizil rangni ajrata olmasligi daltonizm deb ataladi (yana qarang Uzoqdan koʻrish, Yaqindan koʻrish).
Hujayra membranasi Hujayraning ichki muhitini oʻrab turib, hujayradan chiqadigan va unga kiradigan moddalalarni nazorat qiluvchi maxsus tuzilma
Gidrofob Suvni itaruvchi molekula (“suvdan qoʻrquvchi”)
Gidrofil Suvga tortiluvchi molekula (“suvni sevuvchi”)
Amfipatik Gidrofil va gidrofob qismlar tutuvchi molekula
Fosfolipid Glitserin, ikkita yogʻ kislota qoldigʻi va fosfat guruhidan iborat amfipatik lipid
Fosfolipid qoʻshqavat Dumlari ichkariga qaragan ikki qavat fosfolipidlardan tuzilgan biologik membrana
Yarimoʻtkazuvchi membrana Ayrim moddalarni oʻtkazadigan membrana
Hujayra membranasining tuzilishi va vazifasi
Hujayra membranasi – yarimoʻtkazuvchi (yoki tanlab oʻtkazuvchi). U turli lipid, oqsil va uglevodlar bilan birgalikda fosfolipid qoʻshqavatdan tuzilgan.
Har bir fosfolipid amfipatik boʻlib, ikkita gidrofob dum va gidrofil bosh qismlaridan iborat. Gidrofob dumlar ichkarida bir-biriga qarab joylashadi, gidrofil bosh qismi esa tashqariga qarab joylashadi.
Hujayra membranasining oʻziga xos xususiyati u orqali kichik moddalarning (kislorod yoki karbonat angidrid) oson oʻtishiga imkon beradi.
Adabiyotlar :
1. Рубин А.Б. Биофизика. Учебник в 2 х книгах. М., Высшая школа, 2000. 1т. – 448 б.2т.- 467 б.
2. Антонов В.Ф., Черныш А.М., Пасечник В.И., Вознесенский С.А., Козлова Э. К. Биофизика, Владос, 2000.287 б.
3. Ремизов А.Н. Тиббий ва биологик физика. Тошкент. Ибн-Сино нашриёти, 1992.615б.
4. Коцюк П.Г. и др. Биофизика. Учебник. Киев, Выш. школа, 1989.
5. Владимиров Ю.А. и др. Биофизика. Учебник. М., Медицина, 1983.
6. Волкенштейн М.В. Биофизика. Учебное пособие. М., Наука, 1983.
7. Қосимов М.М. Назарий биофизика асослари. Тошкент, Университет, 2006, 220 б.
8. Е. Исмоилов, Н. Маматқулов, Ғ. Ходжаев, Қ.Норбоев, Биофизика ва радиобиология, Сано-стандарт нашриёти,
http://fayllar.org
|
