Soliq bazasi
Soliqlar nimaga asosan solinyotganiga
qarab ham guruhlanishi mumkin, bu soliq solish bazasidir.
Soliqlarni to‘g‘ri va egri soliqlarga guruhlanishi soliqqa tortish ob’ektiga, to‘lovchi bilan davlatning o‘zaro munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi. To‘g‘ri soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri daromadga va mol-mulkka qaratiladi (soliqqa tortishning bevosita shakli). Tovarning bahosida to‘lanadigan yoki tarifga kiritiladigan tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar egri soliqlarga kiradi. Tovar va xizmatlarning egasi ularni sotishda soliq summalarini olib, ularni davlatga o‘tkazadi.
Daromadlar oladigan (mol-mulkka va shu kabilarga egalik qiladigan) xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar to‘g‘ri soliqlarning pirovard to‘lovchisi hisoblanadi, narxlarga ustamalar orqali soliq yuki yuklab qo‘yiladigan tovarning iste’molchisi esa, egri soliqlarning pirovard to‘lovchisi hisoblanadi.
Amaliyotda
nafaqat egri soliqlar, shu bilan birga to‘g‘ri soliqlarni ham iste’molchilar zimmasiga o‘tkazish imkoniyati mavjuddir. Masalan, korxonalar to‘laydigan soliqlar yuki inflyatsiya davrida ko‘pincha narx-navoni oshirib yuborish orqali iste’molchilar zimmasiga yuklab boriladi.
To‘g‘ri soliqlarga tortishda mablag‘larning safarbar qilinishi yangi qiymatni taqsimlash paytida boshlanadi. Davlat daromad olingan paytdayoq uning bir qismiga o‘z huquqlarini da’vo qiladi.
Soliq to‘lovchining daromadi (ish haqi, foyda, foizlar va hokazo) va uning mol-mulkining (yer, uylar, qimmatli qog‘ozlar va hokazo) qiymati to‘g‘ri soliqlar ob’ekti bo‘ladi. Soliqqa tortishning bu shakli egri soliqlarga nisbatan birmuncha progressivdir, chunki u soliq to‘lovchining daromadliligini,
oilaviy ahvolini hisobga oladi, soliq daromadni olish bosqichida undiriladi. Bundan tashqari, to‘g‘ri soliqlarga tortishda soliq to‘lovchi o‘z solig‘ining summasini aniq biladi.
Tarixiy jihatdan olganda to‘g‘ri soliqlar XVIII asrda va XIX asrning birinchi yarmida shakllandi, ular faqat XX asrda keng ommalashdi.
To‘g‘ri soliqlar real va shaxsiy soliqlarga bo‘linadi.
Real soliqlar soliq to‘lovchi mol-mulkining ayrim turlaridan (yer, uylardan)
kadastr asosida undiriladi, to‘lovchining haqiqiy daromadliligini emas, balki o‘rtacha daromadliligini hisobga oladi. Soliqqa tortish ob’ektiga qarab quyidagilar real soliqlarga kiradi: yerga oid,
uy-joylarga doir, kasb-hunarga tegishli, qimmatli qog‘ozlardan olinadigan soliqlar. Real soliqlar tashqi belgilarga asoslanadi, soliqqa tortish mol-mulkning kadastr bo‘yicha aniqlanadigan o‘rtacha daromadliligi bo‘yicha amalga oshiriladi. O‘z mohiyatiga ko‘ra bunday soliqlar regressiv tusga egadir.
Soliq bazasining o’zi muammolar keltirishi mumkin. Masalan, qaysi daromaddan soliq solinishini aniqlash muammoli masala. BIRLASHGAN QIROLLIK soliq qonunchiligi
daromadni aniqlamaydi, lekin turli xil daromad manbalarini e’tiborga oladi. Keltirilgan ko’pgina izohlar daromad tushunchasini ochib berishi mumkin. Masalan, Oksford iqtisodiy atamalar lug’atida quyidagicha izohlar keltirilgan.
