O’qitishning interfaol usullari
Reja:
1. Tanqidiy fikrlashga o’rgatish pedagogik texnologiyaning asosiy
maqsadi.
2. Tanqidiy fikrlashning psixologik mohiyati.
3. Tanqidiy fikrlashga o’rgatish usullari.
4. Tanqidiy fikrlashga o’rganuvchi ish turlari.
K i r i sh
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan davrda mamlakatimiz xalq
xo’jaligining barcha tarmoqlari qatorida ta’lim tizimi, uni tarkibiy qismi bo’lgan
Oliy va o’rta maxsus ta’limi ham tub islohotlarni boshdan kechirib, takomillashib
bormoqda. Ayniqsa, O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va
«Ta’lim to’g’risida» gi qonunning qabul qilinishi (1997 yil, 29 avgust) va ularda
mamlakatimiz ta’lim tizimini isloh qilishning asoslari, tamoyillari va bosqichlarini
belgilab berganligini alohida ta’kidlash lozim. Milliy mustaqillik g’oyalari
singdirilgan bu tarixiy hujjatlar muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Buning
natijasida rivojlangan mamlakatlar ta’lim tizimini o’rganishga ham keng yo’l
ochildi, iqtidorli yosh olimlarimiz va talabalar «Ustoz» va «Umid» jamg’armalari
orqali rivojlangan xorijiy mamlakatlarning nufuzli oliy o’quv yurtlarida ta’lim
olishdek baxtga muyassar bo’lmoqdalar. O’z navbatida xorijiy mutaxassislar ham
mamlakatimiz ta’lim tizimida ro’y berayotgan islohotlarni o’rganib, ularga ijobiy
baho bermoqdalar. Bu kabi o’zaro aloqalar o’z navbatida mamlakatimiz ta’lim
tizimiga rivojlangan mamlakatlardagi ilg’or pedagogik texnologiyalarni o’z milliy
qadriyatlarimiz nuqtai nazaridan tahlil qilib, o’quv jarayoniga joriy etishni ham
taqozo qilmoqda. Zero, bu kabi amaliy ishlar mamlakatimiz ta’lim tizimini jahon
ta’lim standartlari bilan integrasiyalashuvining asosiy belgilaridan biri bo’lib
hisoblanadi. Shuning uchun ham, O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash
milliy dasturining ikkinchi bosqichida «o’quv-tarbiyaviy jarayonini ilg’or pedagogik
texnologiyalar bilan ta’minlash» alohida ko’rsatib o’tilgan.
Kasbiy ta’lim yo’nalishlari talabalarini ilg’or pedagogik texnologiya va uni
o’quv jarayoniga joriy etish bo’yicha tizimli axborotlar bilan qurollantirish
maqsadida yaratilgan. U uch bo’limdan iborat:
I bo’lim - Pedagogik texnologiyaning nazariy asoslari, II bo’lim -
Testshunoslik asoslari, III bo’lim -To’la o’zlashtirish texnologiyasi. Bo’limlar
mazmunini yoritishda AQSHda yaratilgan va YUNESKO tomonidan ma’qullanib
30 ga yaqin rivojlangan mamlakatlar (Angliya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Malaziya
va h.k.) ta’lim tizimida muvaffaqiyatli qo’llanilayotgan pedagogik texnologiyaning
mohiyati, uning odatdagi o’qitish usullaridan farq qiluvchi jihatlari, O’zbekiston
ta’lim tizimiga uni joriy etishning ahamiyati, test topshiriqlari shakllari, ularni tuzish
hamda pedagogik texnologiyaning tamoyillari va qoidalari, o’quv materialini to’la
o’zlashtirish g’oyasini vujudga kelishi va uning amalga oshirish usullari bayon
etilgan. Har bir mavzuga oid mustaqil ta’lim uchun topshiriqlar va turli shakldagi
nazorat testlari berilgan. Tuzilgan test topshiriqlari faqatgina o’zlashtirishni nazorat
qilibgina qolmay, balki o’rgatuvchi (o’qituvchi) funksiyani ham bajaradi. Chunki,
bu test topshiriqlarini yechish jarayonida mavzularni mustaqil ravishda
o’zlashtirishga ham erishiladi.
Pedagogik texnologiyada asosiy maqsad har bir darsda aniы topshiriы
shaklida berilgan materialni o’zlashtirishga erishish hisoblanadi. Har bir o’qituvchi
o’z darsiga programmaga asoslangan holda o’quvchilar egallashi zarur bo’lgan
bilimlar xajmini aniq belgilaydi.
Pedagogik texnologiyada bilimlarni o’zlashtirishda o’quvchining faol ishlashi
va fikrlashi zaruriy element hisoblanadi. “Yangi pedagogik texnologiyada”
o’quvchilarni tanqidiy fikrlashga o’rgatish talab etiladi. Tanqidiy fikrlash deganda
o’rganilayotgan bilimning turli tomonlari haqida mulohaza yuritish nazarda
tutiladi. Tanqidiy fikrlashni mulohazali fikrlash deyish ham mumkin.
Tanqidiy fikrlash ma’lumotni hyech qanday mulohaza yuritmay passiv qabul
qilib qarama-qarshi quyiladi. Ta’lim jarayonida o’quvchi o’rganilayotgan
materialni analiz va sintez qilish taqqoslash, umumlashtirish, abstraksiyalash
xujum va xulosa chiqarish kabi fikr yuritish operasiyalarini bilish kerak. Sanab
o’tilgan fikr yuritish soxalari logika fanining muammolari hisoblangan. Hozirgi
vaqtda logika fani e’tibordan chetda qolgan. Shuning uchun fikr yuritish
operasiyalari har bir fan o’qituvchi talabalarga tushuntirish kerak.
Tanqidiy fikrlar shakllanishi uchun talaba o’zi shrganayotgan sohasini chuqur
egallashi, ko’p o’qishi, bilim to’plashi zarur. Tanqidiy fikrlash tafakkurning
yuksak darajada shakllanganligini ifodalaydi.
Ta’lim jarayoni talabaning mustaqil fikrlash darajasiga ko’tarilgandagina
samarador bo’ladi. Ta’lim texnologiyasining asosiy maqsadi va mohiyati tanqidiy
fikrlashni o’stirish, fikrlashga o’rgatishdir. Chunki faqat mustaqil o’qib, fikrlab
o’zlashtirilgan bilim mustahkam bo’ladi va bilim egasi uni turli sharoitlarda
qo’llashi mumkin.
Tanqidiy fikrlash bilim olishning barcha bosqichida amalga oshiriladi.
Ayniqsa, muammoli-izlanuvchan bosqich tanqidiy fikrlashga asoslaniladi. Bu
bosqichda talabaning mustaqilligiga keng yo’l beriladi va u ta’lim jarayonida o’z
kashfiyoti (izlanishi) asosida yangi bilimlarni o’rganadi. Bu “Kashfiyot orqali
bilim” deb yuritiladi. Bu texnologik jihatdan quyidagicha amalga oshiriladi:
- talaba uchun ahamiyatli bo’lgan muammoni yaratish;
- o’rganilayotgan mavzuda (obyektda) qarama-karshilikni va talabaga
tushuntirish (talaba nomutanosiblik muammo ekanini tushunishi kerak);
- shu muammodan kelib chiqadigan ijodiy natijani ifodalab berish.
Talaba bilimlarni o’zlashtirish bilan birga, uni o’zining ijodiy kashfiyoti
sifatida his etishi kerak.
Tanqidiy fikrlashga mo’ljallangan ta’lim an’anaviy usuldan tubdan farq qiladi.
Chunki an’anaviy usulda faqat o’qituvchining informasiya manbai bo’lib qolishi,
talabaga bilim berishda uning qiziqishi, bilimga munosabati va shu vaqtgacha
talaba egallagan bilimni hisobga olmaslik xozirgi kunda ta’limdagi qiyinchilikni
keltirib chiqarmoqda. Didaktikadagi asosiy muammolardan biri ta’limda
talabaning yetuklik darajasini hisobga olib ishlashdir.
An’anaviy ta’limda dars o’tilganda o’quvchilarga ma’lumot berish va uni
mustaxkamlash asosiy vazifa hisoblangan. Pedagogik texnologiya bilim berishga
shu bilimga o’quvchilarni qziqtirishga, yangi bilimni bilishi avvalgi bilimlariga,
hayotiy tajribasiga bog’lashga e’tibor qaratmoqda. Bolada yangi informasiyaga
qiziqish va kutish xosil bo’lishi kerak.
Tanqidiy fikrlash strategiyasi ta’limda quyidagi uch bosqich mavjud bo’lishini
tavsiya etadi:
- da’vat;
- anglash;
- fikrlash
Da’vat bosqichida talabaga mavzu bayon etiladi va shu sohadagi uning
bilimlari aniqlanadi. Ayrim tushunchalar zoh beriladi. Ma’lum informasiya,
qoidalar eslatiladi. Mavzuni o’rganish asosida qanday natijaga erishish ma’lum
qilinadi. Da’vat bosqichida mavzu bo’yicha “Aqliy xujum” o’tkazilishi, mavzu
bo’yicha avval egallangan bilimlar qisqa qayd etilishi, savol-javob o’tkazilishi,
klaster tuzilishi mumkin.
Da’vat bosqichida talaba shu sohada o’zining bilimi yetarli emasligiga
tushunishi ham foydalidir. Chunki shu asosda talabada faol xarakat kelib chiqishi
mumkin. Da’vat bosqichida talaba bilimini aniqlash imkoniyatini beradigan
testlardan, bilimlarni hisobga olish varaqlaridan foydalanish mumkin.
| 