IKKINCHI BOB. O'ZBEK TILIDAGI INGLIZCHA O'ZLASHMALI
IBORALAR
Ma'lumki so'z bilan gaplashib bo'lmaydi. Fikrni berish uchun to'liq gap tuzish kerak.
Gap fikrni to'liq ifodalaydi, chunki uning egasi, kesimi ma lum. So'z va gap o'rtasida
ayrim til birliklari borki, biz ularni iboralar deymiz. Iboralar fikrni to la anglatmaydi.
Zero, ularda na shaxs, na son, na zamon ifodalanadi. Ular fikrni tushunishga
yordamlashadi. Masalan, o'zbek tilini xorazm shevasini o'rganuvchi ingliz “uchak”
so'zini o'rganishi mumkin. Lekin “uchak” so'zini qachon qo'llaydi, faqat sharoit
taqozo qilib mavzu birovning uchaka chiqishi, uchakdan tushishi, uchakdan yiqilishi
yoki uchakda biror narsani mavjudligini bildirishi zarur bo'lgan hollarda u yuqoridagi
so'zga murojat qilishi uchun biror tilni o'rganganda faqat narsa va hodisa nomini
emas, balki o'sha narsa va hodisaning hayotning qaysi jabhalarida zarurligi va ular
anglatgan voqelikni amalga oshishini bildiruvchi iboralar zarur. Shu ma'noda til
o'rganuvchiga faqat “uchak” so'zi emas, balki uchaka chiqmoq, uchakdan tushmoq,
uchakdan yiqilmoq iboralari tanish bo' lishi zarur. Shu fikr mulohazalardan kelib
chiqib, biz ingliz tilidan qabul qilingan o' zlashmalar va ular bilan yasalgan iboralarga
to'xtalamiz.
2.1. Iboralar va ularning so'z yasalishidagi o'rni
Ibora mustaqil turkumlarga mansub ikki va undan ortiq leksema asosida tarkib topgan
lug'aviy birlik bo'lib, asosan nominativ ma'noni ifodalaydi, shunga ko'ra leksema bilan
bir qatorda qo'yiladi, leksemadan yirik nominative birlik deb yuritiladi. Masalan,
ko'nglidan o'tkazmoq iborasining ma'nosi fikrlamoq leksemasining ma'nosiga, ko'ngli
joyiga tushdi iborasining ma'nosi tinchlanmoq leksemasining ma'nosiga yaqin ma'no.
(16; 55-56 )
Frazeologiya atamasi ( gr. phrasis - ifoda va logos - ta'limot) atamasi ikki ma'noda
ishlatiladi: 1)frazeologik tarkibni o'rganuvchi tilshunoslik sohasi; 2)shu tilning
frazeologizm majmui.
Frazeologiyaning o'rganish predmeti frazeologizmning tabiati va substansional
xususiyatlari hamda ularning nutqda amal qilish qonuniyatidir.
Frazeologizm ibora, frazeologik birlik, turg'un birikma, barqaror birikma , frazeologik
birikma atamalari bilan ham yuritiladi. Frazeologiya leksikologiya bo'limining
tarkibiy qismidir. Frazeologizm tashkil etuvchisiga ko ra qo'shma leksema, so'z
birikmasi va gapga o'xshaydi. Biroq ular qo'shma leksema kabi til jamiyati ongida
tayyor va barqaror holda yashaydi. Boshqacha aytganda frazeologizm lisonda barcha
lisoniy birliklarga xos bo'lgan umumiylik tabiatiga ega va nutqda xususiylik sifatida
namoyon bo'ladi. (13; 129)
Ibora, o'z tuzilishiga ko'ra birikma yoki gapga teng bo'ladi. Masalan, bir so'zli,
turgan gap, ko'z ochirmaslik, bosh olmoq iboralari o'z tuzilishiga ko'ra birikmaga
teng; toqati toq, tili uzun, boshi qotdi iboralari esa gapga teng. Ko'rinadiki, iboraning
ifoda planini izohlashdan avval birikma va gap haqida ma'lumot berish lozim.
Leksemalarning o'zaro sintaktik bog'lanishi bilan bog'lanma yuzaga keladi. Bunday
bog' lanma - nutq birligi, chunki u ma' lum tushuncha yoki fikrni anglatish talabi bilan
nutq jarayonida tuziladi; bular til xotirasida yaxlitligicha mavjud bo'lmaydi, balki
talabga ko'ra nutqda shu tilning grammatik qurilishiga xos qoliplar asosida yangidan
tuziladi. Masalan, Nurmatjon shu qanoat bilan besh-olti yilni o'tkazdi gapi malum
fikrni anglatish maqsadida nutq jarayonida tuzilgan. Fikr aytilgach, bu nutq birligi bir
butun holda saqlanib qolmaydi. Bu gap uchun qurilish materiali bo'lib xizmat qilgan
har bir leksema o'z ma'no mustaqilligini saqlab qatnashadi. Yuqoridagi xususiyatlari
asosida bunday nutq birligi erkin bog'lanma deb yuritiladi. (16; 56)
Ibora erkin bog'lanmadan qurilishi bilan farqlanmasa ham, grammatik qurilishining
mohiyati bilan farqlanadi. Ibora har gal nutq jarayonining o'zida tashkil topmay, balki
ungacha bir butun holga kelgan bo'ladi, til xotirasida yaxlitligicha yashaydi, nutqqa
ham yaxlitligicha kiritiladi. Masalan, Nurmatjon Adolatxonga ko'z tikdi gapi
ko'rinishida to rt so'z shaklidan tuzilgan, ammo uning tarkibida uch lug'aviy birlik
qatnashgan: Nurmatjon, Adfolatxon, ko'z tikmoq. Birinchi va ikkinchi birliklar -
leksema, uchinchisi esa ibora. Bu ibora tarkibida bor bo'lgan leksemalar ham aslida
ikki lug'aviy birlik (ko'z, tikmoq), ammo ibora shu ikki leksema asosida tashkil
topgan alohida lug'aviy birlikdir. Yuqoridagi gapda ko'z va tikmoq leksemalari emas,
balki ko'z tikmoq iborasi qatnashgan. Bunday til birligi, nutq birligiga zid qo'yilib,
turg'un bog'lanma deb nomlanadi.
Turg'un bog'lanma terminining ma'nosi juda keng. Bunday til hodisalarini dastlab
ikkiga guruhlash mumkin: 1) to'g'ri ma'noli turg'un bog'lanmalar; 2) ko'chma ma'noli
turg'un bog'lanmalar. Turg'un bog'lanmalarning bu ikki turi o'z ma'nosiga ko'ra bir-
biridan farqlanadi: har ikkisida ma lum bir voqelik anglatiladi, lekin birinchisi,
odatda, voqelikni nomlash bilan chegaralansa, ikkinchisida ko'chma ma'no, obrazlilik
ham qatnashadi.
To'g'ri ma'noli turg'un bog'lanmalarning asosiy ko'rinishlari quyidagicha:
a) Sostavli terminlar: madaniy-oqartuv muassasasi, elektron hisoblash mashinasi
kabi;
b) Takroriy konstruktsiyalar: kuchga kuch qo'shildi, husniga husn qo'shib turibdi,
kundan kunga, tildan yilga kabi.
Frazema deb ko'chma ma'noli turg'un bog'lanmalarga aytiladi: ter to'kmoq,
xamirdan qil sug'urganday kabi.
Iboralarning ifoda plani deyilganda, birinchi navbatda, ularning grammatik
qurilishi tushuniladi. Hozirgi o'zbek tilida iboralarning grammatik qurilishining
umumiy tavsifi quyidagicha:
1. Iboralarda hozirgi o'zbek tilidagi sintaktik bog'lanishlarning barcha turlari o'z
aksini topgan. Iboralarning ko'pchilik qismi birikmaga tengdir. Gapga teng
qurilishlari ham anchagina. Birikmaga teng, shuningdek, gapga teng qurilishli
iboralar, o'z navbatida, xilma-xil ko'rinishlarga ega.
2. Ayni bir ibora ham birikmaga, ham gapga teng shaklda bo'la oladi. Bunday hodisa
anchagina uchraydi va asosan ibora tarkibidagi fel qismining nisbatini o'zgartirish
bilan voqe bo'ladi. Masalan, ko'nglini ko'tarmoq - birikmaga teng qurilishli ibora,
ko'ngli ko'tarildi - shu iboraning gapga teng qurilishli ko'rinishidir.
Iborani qayta tuzish bilan ham bir ibora birikmaga va gapga teng shakllarga kiradi.
Masalan, ochiq ko'ngil - birikmaga teng qurilishli ibora, ko'ngli ochiq - shu iboraning
gapga teng qurilishli ko'rinishidir. Bunday qayta tuzishga ikki leksemadan tashkil
topgan bazi iboralar yo'l qo'yadi. Yuqoridagi o'zgartirish natijasida sifatlovchi-
sifatlanmish munosabati ega-kesim munosabatiga va, aksinchaga, aylanadi.
3. Birikma deganda, odatda, ikki mustaqil leksemaning o'zaro grammatik hamda
semantik munosabatga kirishuvi asosida tuziladigan sintaktik birlik tushuniladi.
Bunda grammatik jihatdan birinchi qism tobe, ikkinchi qism esa hokim bo'lib, tobe
qism so'zshakl bilan, hokim qism esa leksema bilan ifodalanadi (bunday leksema
ma lum shakl olgan bo'lishi mumkin, lekin so'zshakl darajasida grammatik
shakllanmaydi). Masalan, tiniq suv, tez gapirmoq, hovli supurmoq birikmalarining
qismlarini chizmada shunday ko'rsatish mumkin:
[(tiniq) (suv=)]=
[(tez) (
g
a
p
ir
=
)]
=
[(hovli) (supur=)]=
so'zshakl leksema
Yuqoridagi
misollar
erkin
birikmaga
teng.
Turg'un
birikmalar,
shu
jumladanbirikmaga teng qurilishli iboralar ham, asosan, huddi shu qolipni aks ettiradi:
[(tosh) (yurak=)]=
[(yerga) (qarat=)]= so'zshakli leksema Birikmaga teng
qurilishli iboralarning kichik bir qismi, erkin birikmalardan farqli holda,
so'zshakllardan tarkib topgan deb qaraladi, chunki ular tarkibidagi hokim qism ayni
shu shakldagina namoyon bo'ladi, grammatik shakl o'zgarmaydi:
[(bir) (shingil)] (gap)
[(katta) (ko' cha)] so'zshakli so'zshakli Birikmaga teng
qurilishli iboralar ikkitadan ortiq leksemadan tarkib topgan bo'lishi mumkin. Bu holat
yig'iq birikma va yopiq birikma tushunchalarini kiritishga olib keladi. Yopiq
birikmaga teng qurilishli iboralarga misollar: gapini
og'zidan olmoq, tirnoq ostidan kir qidirmoq, suv bo'yiga olib borib, sug'ormay olib
kelmoq kabilardir.
4. Tarkibida ayrim so'z shakl bilan ifodalangan ega bo'lagi bo'lsa, shunday ibora
qurilishiga ko'ra gapga teng hisoblanadi: joni chiqdi kabi.
Birikmaga teng qurilishli fel iboralar matnda kesim bo'lim keladi va shu vazifasiga
mos holda mayl, zamon va shaxs-son shakllarini oladi, lekin shu asosda bunday
iborani gapga teng qurilishli deb qarab bo'lmaydi. Chunki bunday ibora til birligi
sifatida nutqqa kiritilmasdan avval kesimlik shakllariga ega bo'lmaydi. Masalan,
joniga tegmoq iborasi birikmaga teng qurilishli bo'lib, matndagina kesim kabi
shakllanadi: Jonimga tegdi bu xarxashalar, ketaman shaharga.
5. O'z ichida ergash gapli yerning tagida ilon qimirlasa , bilmoq kabi iboralarni
birikmaga teng qurilishli birliklar qatoriga kiritish to'gri. Chunki qo'shma gap
ko'rinishli bunday iboraning bir butun holda olingandagi grammatik mohiyati
uning ikkinchi qismiga ko'ra belgilanadi. Yuqoridagi kabi iboralarda ergash
gapdan (yerning tagida ilon qimirlasa) tashqari qism (bilmoq) gapga teng emas.
Chunki bu qismning o'z ichida ayrim so'zshakl bilan ifodalangan ega bo'lagi yo'q.
Bunday iboralarning fel qismi kesimlik shakllarini nutqda oladi.
Demak, yoyiq birikmaga teng iboraning ichki qurilishida to'liq shakllangan
soda gap bo'lishi mumkin, ammo bunday sodda gap iboraning ichki qurilishiga
mansub bo'lib, iborani bir butun holda gapga teng deyish uchun asos bo'la olmaydi.
6. Iboralar orasida qo'shma gapga teng qurilishli birliklar ham uchraydi: begim
deguncha, beli sinadi kabi. Ba'zi iboralar aslida dialogdan o'sib chiqqan: tuya
ko'rdingmi, yo'q kabi. Ergash gap ko'rinishli qismlardan tuzilgan iboralar ham bor:
ana-mana deguncha, kampir shaftoli yeguncha kabi. Mana bu iboraning birinchi
qismi birikmaga, ikkinchi qismi esa gapga teng qurilishli: qushbegi bilan shovla
yemaydi, tirnog'I kuyadi va boshqalar.
7. Ibora qismlarida tartib erkin bog'lanmalardagi tartibdan farq qilmaydi. Ba'zi
istisnolar poetik nutq yoki so'zlashuv nutqi sintaksisi hisobiga (sichqon sig'mas
iniga), tojik tili sintaksisi hisobiga kelib chiqadi.
Misollardan ko'rinib turibdiki, iboraning ifada plani deb uning tarkibidagi
leksemalargina emas, balki iboraning doimiy tarkibiy qismi sifatida qatnashuvchi
morfemalar ham qaralishi lozim. Chunki bunday morfemalar, leksemalar qatori,
iboraning ichki grammatik qurilishiga mansub bo'ladi. Nutqda ishlatish munosabati
bialn qo'shiladigan qismlargina iboraning ifoda planiga mansub bo'lmaydi. Masalan,
Shumliging o'zingning boshingga yetsin gapida qatnashgan boshinga yetsin
iborasining ifoda plani deyilganda avvalo bosh, yetmoq leksemalari, shuningdek, -ga
morfemasi tushunilishi lozim. Bu ibora tarkibida qatnashayotgan tuslovchi (shaxs-son
affiksi) nutqda kesim vazifasida kelishi munosabati bilan qo'shiladi, demak, bu
iboraning ifoda planiga kirmaydi. (16; 5758-59)
H. Jomolxonov frazemalarni frazeologik monosemiya va polisemiyaga bo'lib
o'rgangan.
Frazeologik monosemiya - iboraning semantik tarkibida bitta frazeologik ma'noning
bo'lishi. Masalan, ko'ngliga qo'l solmoq iborasining semantik tarkibida “yashirin fikr-
o'yini bilishga harakat qilmoq” ma'nosidan boshqa frazeologik ma'no yo'q: “Rizaning
yuragiga qo'l solib ko'rgan Muhiddin uning javobidan xursand bo'ldi”. “Kechagi
ishdan maqsadim u yerdagi xotinlarning ko'ngliga qo'l solib ko'rish, undan keyin
o'zimga ba'zi bir ishonchliroqlarini tanlab olish edi”. Keltirilgan gaplarning
birinchisida ko'ngliga qo'l solmoq iborasining variatsiyasi _ “yuragiga qo'l solib
ko'rmoq” ishlatiligan, har ikki holda ham frazeologik ma'no - “yashirin fikr-o'yini
bilishga harakat qilmoq” nazarda tutilgan.
Frazeologik polisemya - iboraning semantik tarkibida ikki yoki undan ortiq
frazeologik ma'noning bo'lishi. Masalan: boshim ayalandi iborasining semantic
tarkibida ikkita frazeologik ma'no bor: 1) “Behud bo'lmoq” ma'nosi: “stol yoniga
kelguncha unung boshi aylanib ketdi. “Muncha darmonsiz bo'lmasam”,- o'yladi u”. 2)
Esankiramoq ma'nosi: “...muloyim qarab qo'yishlarini, ...jilmayib gapirishlarini
sezardim, buning hammasidan boshim aylanardi”.
Leksemalarda bo'lganidek, iboralarda ham polisemiya hodisasi ma'no ko'chish
qonuniyatlariga asoslanadi. (8; 219)
| 