voqelik va shunga suyangan obraz yotadi: ikki ko'zi tort bo'lmoq (variant: ko'zi
to'rt bo'lmoq) - ma'nosi: “intizor bo'lmoq”; bel bog'lamoq (variant: belini
bog'lamoq) - ma'nosi: “shaylanmoq”.
2. O'zlashgan qatlam iboralari - o'zbek tiliga boshqa tillardan o'tib, o'zlashib qolgan
iboralar. Bunday iboralarning aksariyati kalka usulida o'zlashtirilgandir: pashshaga
ozor bermaslik (ruscha муxинеобидеть iborasining kalkasi) - ma'nosi: “beozor”.
Boshqa tillardan iboralarning o'zicha o'zlashtirilishi o'zbek
tilida juda kam
uchraydi: dardi bedavo (tojik tilidan); sukut - alomati rizo (tojik tilidan) kabi. (8;
224)
2.2.
O'zbek tilidagi inglizcha iboralarning morfologik xususiyati
Ikki va undan ortiq mustaqil so'z grammatik va ma'no jihatdan birikib, so'z
birikmasini hosil qiladi. So'z birikmasi hokim va tobe so'zdan tuziladi. Tobe so'z
hokim so'zni aniqlab, to'ldirib, izohlab keladi. Turli turkum so'zlari hokim so'z
vazifasida kela oladi.
So'z birikmasi va turg'un bog'lanma
So'z birikmasida so'zlar o'zaro erkin bog'langan bo'ladi:
tushuncha anglatadi,
turg'un bog'lanma (ibora)larda esa so'zlar ma'noviy butunlik uchun birlashgan -
yaxlitlangan bo'ladi va bir leksik ma'no anglatadi.
Turg'un bog'lanma (ibora)ga bir so'z sifatida qaraladi, lug'atlarda so'zlar
qatorida
beriladi, chunki ular ham so'zlar kabi ma'no ifodalaydi. Masalan, ko'zini yog' bosgan
iborasi - “mag'rurlangan”, yog' tushsa yalaguday iborasi - “toza” ma'nosini beradi,
ammo bu ma'nolarni oddiy emas, obrazli tarzda ifodalaydi.
So'z birikmalaridagi so'zlarni, erkin bog'langani uchun, almashtirish mumkin,
turg'un bog'lanmalardagi so'zlarni almashtirib bo'lmaydi, ular bir ma'no ifodalash
qonuniyati asosida turg'unlashgan, yaxlitlangan bo'ladi: bo'yniga qo'ymoq (iqror
qilmoq), o'pkasi yo'q (hovliqma) kabi. So'z birikmasi va turg'un bog'lanma
gapda
o'xshash shaklda uchrashi mumkin, lekin bir tushuncha, biri leksik ma'no ifodalaydi.
Nemis tilida ot, fel, sifat, sifatdosh, infinitiv, ravish yoki olmosh ko'pincha hokim
so'z bo'lib keladi hamda o'ziga xos so'z birikmasini tashkil etadi:
a) Otli birikma. Bu birikmada ot hokim so'zdir: das Wasser in Brunnen.
b) Felli birikmada hokim so'z fel sanaladi: eine Vorlesung halten.
c) Sifatli birikmada hokim so'z sifatdir: der Arbeit fahig.
d) Sifatdoshli birikmada sifatdosh hokim so'z bo'ladi: schnell schreitend.
e) Infinitivli birikmada hokim so'z infinitiv sanaladi: den Kranken zu besuchen.
f) Ravishli birikmada ravish hokim so'zdir: ziemlich oft.
g) Olmoshli birikmada hokim so'z bo'ladi: wir alle.
Ingliz tilida so'z birikmasi uchga bo'lib o'rganiladi:
a) Otli birikma.
b) Felli birikma.
c) Predlogli birikma.
Tilshunoslar M. Niyozov R.
Sayfullayev, B. Mengliyev, G. Boqiyeva Z.
Yunusovalar fikriga ko'ra, o'zbek tilshunosligida so'z birikmasidagi hokim so'zning
qaysi turkumga oid so'z bilan
ifodalanishiga qarab, ikki guruhga bo'linadi: otli so'z
birikmasi, felli so'z birikmasi.
Ba'zi bir tilshunoslar esa so'z birikmasidagi hokim so'zning qaysi turkumga oid so'z
bilan ifodalanishiga qarab, uch guruhga bo'ladilar: otli so'z birikmasi, felli so'z
birikmasi va boshqa turkumdagi so'z birikmalari.
