34
S = Х
min
/Х
nоm
*100 %,
bu yerda,
Х
min
– o‘lchanadigan kaggalikning eng kichik (boshlang‘ich) qiymatidir.
Asbob ko‘rsatishining variatsiyasi – o‘lchanayotgan
kattalikning biror
qiymatini, o‘lchash sharoitini o‘zgartirmagan holda, takror o‘lchaganda hosil
bo‘ladigan eng katta farqdir va u quyidagicha aniqlanadi (9 – rasm):
= (А
0
’ – А
0
”)/А
хmах
*100 %,
bu yerda,
А
O
‘
,
А
0
– o‘lchanayotgan kattalikning (namunaviy asbob yordamida)
takror o‘lchashdagi qiymatlari. Variatsiya asosan qo‘zg‘aluvchan qismi tayanchga
o‘rnatilgan asboblarda ishqalanish hisobiga kelib chiqadi.
9 - rasm. Asbob ko‘rsatishining variatsiyasi.
Asbobning o‘lchash xatoligi. Bu xatolik sifatida mutlaq xatolik, nisbiy
xatolik yoki keltirilgan xatolik berilgan bo‘lishi mumkin. Bu xatoliklar haqida
keyingi mavzularda batafsil ma’lumotlar berib o‘tiladi.
O‘lchash diapazoni - bu о‘lchanayotgan kattalikning
shunday qiymatlar
sohasidirki, uning uchun о‘lchash vositasi xatoliklarning yо‘l qо‘yiladigan
chegarasi me’yorlangan bо‘ladi. Bu asosan ko‘p diapazonli asboblarga tegishli.
Aksariyat hollarda asbobning har bir o‘lchash diapazoniga taalluqli xatoliklari ham
beriladi.
Xususiy energiya sarfi. Bu tavsif ham muhim hisoblanib, asbobning
o‘lchash zanjiriga ulanganidan so‘ng kiritishi mumkin bo‘lgan xatoliklarini
baholashda ahamiyatli sanaladi. Ayniqsa, kam quvvatli zanjirlarda o‘lchashlarni
bajarishda bu juda muhimdir.
35
Xususiy energiya sarfi o‘lchash asbobining tizimiga va konstruktiv
ishlanishiga bog‘liq bo‘lib, ayniqsa, kichik quvvatli zanjirlarda o‘lchashlarni
bajarishda juda muhimdir.
Ishonchliligi (chidamliligi) – o‘lchash vositasining ma’lum o‘lchash
sharoitida, belgilangan
vaqt
mobaynida
o‘z
metrologik xususiyatlarini
(ko‘rsatkichlarini) saqlashidir. Bu ko‘rsatkichlarni chegaradan chiqib ketishi
asbobni layoqatligi pasayib ketganligidan dalolat beradi. O‘lchash asbobining
ishonchliligi, odatda, buzilmasdan ishlash ehtimolligi bilan baholanadi va
taxminan quyidagicha topiladi:
= n / n
um
,
bu yerda:
n – ishonchlilikka sinalgan asboblar soni;
n
um
– umumiy (ko‘p seriyali) ishlab chiqarilgan asboblar soni.
O‘lchash asbobi ko‘rsatishining kechikishi – uning inertsiyasini, ya’ni
kattalik o‘zgargan vaqtdan ko‘rsatishining siljishigacha o‘tgan
vaqtni ifodalovchi
xarakteristikasi.
О‘lchash vositasining metrologik tavsiflarini aniqlash va tasdiqlash ularni
qiyoslash va
kalibrlash orqali amalga oshiriladi.
О‘lchash vositasining yaroqligini о‘rnatish maqsadida va ularning meyoriy
hujjatlar talablariga muvofiqligini aniqlash bо‘yicha amalga oshiriladigan amallar
majmui
o‘lchash vositasini qiyoslash deyiladi. Qiyoslashda metrologik tavsiflarni
baholashdan tashqari zaruriy hollarda o‘lchash vositasining xavfsizlik tavsiflari
ham baholanadi. Qiyoshlashda etalondan foydalaniladi
va qiyoslash ishlari
qiyoslash bo‘yicha me’yoriy hujjatlarda belgilangan majburiy talablarga muvofiq,
maxsus attestatlangan mutaxassislar tomonidan bajariladi.
О‘lchash vositasini qiyoslash davlat metrologik nazoratining zaruriy turi
bо‘lib, davlat metrologik xizmatining akkreditlangan organlari va yuridik
shaxslarning metrologiya xizmati orqali amalga oshiriladi. О‘lchash vositasini
qiyoslash bо‘yicha asosiy talablar “Ўз.РСТ8.003-92 ГСИ Уз Поверка СИ.
Основние положений” standarti asosida belgilanadi.
Qiyoslashning uchta turi mavjud:
birlamchi, majburiy davriy va navbatdan
tashqari.
36
1). Birlamchi qiyoslashga ishlab chiqarishda va ta’mirlashda bо‘lgan, turi
tasdiqlangan o‘lchash vositasining har bir nusxasi tortiladi.
2). Majburiy davriy qiyoslashga Davlat metrologik
tekshiruvi va nazorati
ta’sir doirasida bо‘lgan o‘lchash vositalari ekspluatatsiya jarayonida tortiladi.
Davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati doirasidan tashqarida bо‘lgan o‘lchash
vositalari qiyoslashga ixtiyoriy asosda tortiladi.
O‘lchash vositalarini qiyoslashlarning davriyligini О‘zstandart Agentligi
belgilaydi.
3). О‘lchash vositasining navbatdan tashqari tekshiruvi inspeksiya
maqsadlarida о‘tkaziladi.
Davlat
metrologiya
tekshiruvi
va
nazorati
doirasidan
tashqarida
qо‘llaniladigan o‘lchash vositasi ekspluatatsiya jarayonida davriy kalibrlashga
tortiladi.
Kalibrlash – bu o‘lchash vositalarining haqiqiy metrologik tavsiflarini
aniqlash va tasdiqlash maqsadida, belgilangan sharoitlarda
bajariladigan amallar
majmuidir. Kalibrlash natijalari o‘lchash vositasi ko‘rsatadigan, o‘lchanayotgan
kattalikning haqiqiy qiymatlarini yoki uning ko‘rsatuvlariga kiritiladigan
tuzatishlarni aniqlashga yoki bu vositalarning xatoligini baholashga imkon beradi
(OzDSt 8.010.3:2004 O‘zR O‘BTDT. Metrologiya. Atamalar va ta’tiflar. 3-qism.
Metrologik xizmat).
