7
hodisalariga asoslanib hosil qilingan. Shunday o‘lchovlardan biri yerning o‘z o‘qi
atrofida bir marta to‘liq aylanishining vaqt birligi sifatida qabul qilinishidir, bu
birlikni biz
sutka deb ataymiz. Munajjimlarning ko‘p yillik kuzatishlari natijasida
qadimgi Vavilonda vaqt birligi sifatida
yil, oy, soat tushunchalari ishlatilgan.
Keyinchalik Yerning o‘z o‘qi atrofida to‘la bir marta aylanishiga ketgan vaqtning
1/86400 qismi sekund nomini olgan.
Ayrim o‘lchash birliklari kishilar tomonidan sun’iy ravishda hosil qilingan.
Masalan, rus knyazi Svyatoslav Yaroslavich belidagi oltin kamaridan uzunlikning
namunaviy o‘lchash vositasi sifatida foydalangan (1070 yillarda).
Tarixiy
ma’lumotlarga ko‘ra knyaz davriy ravishda bozor rastalarini oralab yurib, turli
mato sotuvchilarining o‘lchovlarini kamari bilan taqqoslab turgan. Agar ular
orasidagi tafovut belgilanganidan ortib ketsa, sotuvchini shafqatsiz jazolagan.
Italiyada ham bu borada muayyan tartib belgilangan edi (o‘rta asrlarda).
Cherkov va butxonalarda aniq sondagi marvarid donalari saqlanib, ulardan
sochiluvchan (dispers) moddalarning hajm va massa
birliklarini hosil qilishda
foydalanganlar.
Vaqt o‘tishi bilan savdo – sotiq va o‘zaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi
mobaynida o‘lchovlarga aniqlik kiritish, yangiliklarini hosil qilish, o‘zaro
solishtirish va qiyoslash usullari shakllanib, o‘nlab yangi va mukammalroq
o‘lchash birliklari hosil bo‘la boshlagan. Asta – sekin xalqlararo,
davlatlararo
o‘lchash birliklari ta’sis etilgan (Yer meridianining qirq milliondan bir ulushi
bo‘yicha – «metr», bir kub detsimetr suvning temperaturai 4
o
C bo‘lgandagi
massasi – «kilogramm» va hokazolar).
Metrologiya fanining rivojlanishida Sharq mamlakatlarida, jumladan
Markaziy Osiyo mamlakatlarida yashab o‘tgan olimlarning o‘rni beqiyos
ahamiyatga ega. VIII – XI asrlarda yashab ijod qilgan, ko‘plab
fanlarning
rivojlanishiga o‘zlarining ulkan hissalarini qo‘shishgan vatandoshlarimizdan al-
Xorazmiy, Ahmad al- Farg‘oniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Mirzo
Ulug‘beklar ana shunday buyuk va butun dunyo tan olimlardandir. Ular tomonidan
o‘lchovshunoslik va o‘lchov birliklariga oid asarlar meros qilib qoldirilgan.
Jumladan, al-Xorazmiy (783-850 y.y.) o‘zining “O‘lchashlar haqida” risolasida
8
uzunllik, yuza, hajm kabi kattaliklarni hisoblash va o‘lchash usullari, ularni amalda
qo‘llash tartiblari haqida ma‘lumotlarni berib o‘tgan. “Quyosh to‘g‘risida”
nomli
asarida esa vaqt yuqori aniqlikda o‘lchash masalasiga alohida e’tibor qaratilgan.
Buyuk allomalarimizdan biri bo‘lgan al-Farg‘oniy (taxm. 798 – 865 y.y.)
tomonidan 861-yilda yaratilgan Nil daryosi sathini ko‘tarilishini o‘lchashga
mo‘ljangan stah o‘lchash asbobi usha davr uchun olamshumul kashfiyot bo‘lgan
edi. Ushbu asbobning qo‘llanilishi mamlakat miqyosida va kishilarning kundalik
hayotida muhim ahamiyat kasb etdi. Asbob yordamida daryo suvining sathi doimiy
nazorat etib borilgan va shunga mos ravishda ekiladigan ekinlarning turlari
tanlangan, mamlakat aholisiga solinadigan soliqlar miqdorini belgilash ishlari ham
asbob ko‘rsatishiga asoslangan holda olib borilgan. Bu asbobning puxtaligi va
o‘lchash aniqligi hozirgi zamonaviy o‘lchash asboblaridan juda kam farq qiladi.
Metrologiya fanining, shuningdek o‘lchashlar sohasidagi bilimlarning
rivojlanishida G‘arb olimlari va boshqa mamalakatlar olimlarining ham o‘rni
hissasi kattadir. Ana shunday olimlar qatoriga italyan olimlari A.Volta va
L.Galvani, lfniyalik fizik X.Ersted, rus olimi D.I.Mendeleyev,
rus injener olimi
O.M.Dolivo-Dobrovolskiy, rus fizigi A.G.Stoletov va boshqalarni kiritish mumkin.
Fan va texnikaning rivojlanishi har xil kattaliklarning o‘lchamlarini
muayyan o‘lchovlarga qiyoslab kiritishni taqozo eta boshladi. Bunday faoliyat
jarayoni va rivojlanishi davomida o‘lchashlar haqidagi fan, ya’ni metrologiya
yuzaga keldi.
Metrologiya so‘zi ikkita grek so‘zi
мефсон – o‘lchov va
логож – fan degan
so‘zlarni anglatib,
o‘lchovlar to‘g‘risidagi fan, o‘lchovshunoslik demakdir.
Metrologiya fani qadimiy fanlar qatoriga kiradi, chunki ushbu fanga oid
dastlabki bilimlar
juda qadim zamonlardayoq, insonlarning o‘lchashlarga bo‘lgan
ehtiyojlari natijasida paydo bo‘la boshlagan.
Metrologiya fani shug‘ullanadigan masalalarga quyidagilar kiradi:
1. O‘lchashlarning umumiy nazariyasi;
2. Kattaliklarning birliklari va ularning tizimlari;
3. O‘lchash usullari va vositalari;
4. O‘lchashlarning aniqligini topish usullari;
9
5. O‘lchashlar birligi va o‘lchash vositalarining bir xilligini ta’minlash asoslari;
6. Etalonlar va namunaviy o‘lchash vositalari;
7. Etalon yoki namunaviy o‘lchash vositalaridan ishchi o‘lchash vositalarga
birliklarning o‘lchamlarini uzatish usullari.
O‘lchashlar haqidagi fan sifatida metrologiya asosan fizik kattaliklar bilan
shug‘ullanadi. Nofizik kattaliklarni baholash ishlari metrologiya shug‘ullanadigan
masalalarga kirmaydi.
