47
o‘zagartkichlarning sezgir elementi bo‘lib egiluvchan elementlar (membrana,
prujina, ...), pukaklar, sathlar, suyuqlik va gazlar oqimining tezliklari hisoblanadi.
15–rasmda mexanik o‘zgartkichlarning birqancha ko‘rinishlari keltirilgan.
15-rasm. Mexanik o‘zgartkichlar.
Tekshiriluvchi
detal
yuzasidagi
og‘ishlarni
o‘lchashda
richagli
o‘zgartkichlardan foydalaniladi (15-rasm,
a). Bunda sirtdagi og‘shlar ta’sirida
harakatlanuvchi richag og‘ishlarni mos ravishda F kuchga aylantiradi, bu kuch esa
avtomatik tizimning keyingi elementiga ta’sir etadi.
Turli dvugatellarning aylanishlar chastotasini
boshqarishda sezgir element
sifatida burchak tezlikning markazdan qochma o‘zgartkichi qo‘llaniladi (15-rasm,
b).
15-rasm
c da mayatnikli akselerometrning sxemasi keltirilgan. Osma
yukning og‘ish burchagi
inersiya kuchiga bog‘liq bo‘ladi.
Inersiya kuch
momenti burchak
ga to‘g‘ri proporsional va quyidagiga teng:
dt
d
ml
M
,
bu yerda:
m – yuk massasi;
l – osma yukning uzunligi;
dt
d /
– yuk tezlanishi.
48
Mexanik o‘zgartkichlarda yordamida kuchlanish boshqa bir mexanik kattalik
– ko‘chishga aylantirib beriladi. Bunda egiluvchan balka yoki prujina sezgir
element vazifasini bajaradi (15-rasm,
d va
e). Balkaning egilishi y va unga ta’sir
etuvchi kuch F o‘rtasidagi bog‘liqlik quyidagicha:
EJ
Fl
y
48
,
bu yerda:
l –
balka uzunligi;
E – balka materialining egiluvchanlik moduli;
J –
balka ko‘ndalang kesimi inersiya momenti.
Prujinaning F kuch ta’siridagi uzayishi y quyidagicha ifodalanadi:
p
GJ
l
FR
y
2
,
bu yerda:
R – prujina vitkasi radiusi;
l – prujina tayyorlangan sterjenning umumiy
uzunligi;
G –
siljish moduli;
J
p
- prujina sterjenining kesimidagi inersiya qutbiy
momenti.
15-rasm
f, g, h larda bosimning birlamchi o‘zgartkichlari keltirilgan. Bularda
chiquvchi kattalik ko‘chish y hisoblanadi.
15-rasm
i da pukakli sath o‘zgartkichi tasvirlangan.
Bunda richag dastasi
oxirining siljishi idishdagi suvsathining o‘zgarishiga boqliq bo‘ladi.
Sarf o‘lchagichlari turli fizik prinsiplar asosida tayyorlanishi mumkin.
Tezlikli sarf o‘zgartkichida sarf o‘zgarishi qanotli parrakning aylanish chastotasi n
ga to‘g‘ri proporsional, ya’ni:
n = kQ ,
bu yerda:
Q – suyuqluk yoki gaz sarfi;
k – harakatni uzatish koeffitsiyenti.
15-rasm
k da ifodalangan rotametrning ishlash prinsipi harakatlanuvchi gaz
oqimi energiyasining pukakning shtok ichida ko‘chishi
y ga aylanishiga
asoslangan. Pukakning ko‘tarilish balandligi gaz oqimi tezligiga proporsionaldir.
15-rasm
m da ko‘rsatilgan drosel diafragmali o‘zgartkich yordamida bosimni
ozgartirish mumkin.
