SI ning maxsus nom va belgilanishga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari

63
Kattalik
Birlik
Nomi
O‘lchamligi 
Nomi
Belgisi
SI ning asosiy va 
hosilaviy birliklari 
orqali ifodalanishi 
Elektr 
o‘tkazuvchanlik 
L
–2
M
 1
T
 –3
I
 –2
simens 
S 
m
-2
⋅ kg
–1
⋅ s
3
A
–2
Magnit induksiya-
sining oqimi, mag-
nit oqimi 
L
2
MT
 –2
I
 –1
veber 
Wb 
m
2
⋅ kg ⋅ s
–2
⋅ A
–1
Magnit oqimining 
zichligi, magnit 
induksiyasi 
MT
 –2
I
 –1
tesla 
T 
kg ⋅ s
–2
⋅ A
–1
Induktivlik, o‘zaro 
induktivlik 
L
2
MT
 –2
I
 –2
genri 
H 
m
2
⋅ kg ⋅ s
–2
⋅ A
–2
Selsiy 
temperaturasi 
θ 
Selsiy 
gradusi 
°C 
K 
Yorug‘lik oqimi 
J 
lumen 
lm 
cd ⋅ sr 
Yoritilganlik 
L
–2
J 
lyuks 
Ix 
m
–2
⋅ cd ⋅ sr 
Radioaktiv man-
badagi nuklid-
larning aktivligi 
(radionuklidning 
aktivligi) 
T
 –1
 
bekkerel 
Bq 
s
–1
Ionlovchi 
nurlanishning 
yutilgan dozasi, 
kerma 
L
2
T
 –2
grey 
Gy 
m
2
s
–2
Ionlovchi 
nurlanishning 
ekvivalent 
dozasi, ionlovchi 
nurlanishning 
effektiv dozasi 
L
2
T
 –2
zivert 
Sv 
m
2
s
–2
Katalizator 
aktivligi 
NT
 –1
 
katal 
kat
mol – s
–1
davomi

64
Izohlar:
1. 3-jadvalga yassi burchak birligi – radian va fazoviy burchak 
birligi – steradian kiritilgan.
2. Xalqaro birliklar tizimini 1960-yili O‘lchovlar va 
tarozilar XI Bosh konferensiyasida qabul qilishda uchta 
birliklar­ sinfi­ kirar­ edi:­ asosiy,­ hosilaviy­ va­ qo‘shimcha­
(radian va steradian). O‘TBK radian va steradian birligini 
«qo‘shimcha»­ deb­ tasniflab,­ uning­ asosiy­ yoki­ hosilaviy­
ekanligi to‘g‘risidagi masalani ochiq qoldirdi. Bu birliklarning 
ikkilanma tushunilishini bartaraf qilish maqsadida O‘lchovlar 
va tarozilar xalqaro komiteti 1980-yil (1-tavsiya) qo‘shimcha 
SI­ birliklari­ sinfini­ o‘lchamsiz­ hosilaviy­ birliklar­ sinfi­ deb­
tushunishni qaror qildi, O‘TBK hosilaviy SI birliklari uchun 
ifodalarda ularni qo‘llash yoki qo‘llamaslikni ochiq qoldirdi. 
1995-yil XX O‘TBK (8-qaror) SI dan qo‘shimcha birliklar 
sinfini­ olib­ tashlashga,­ boshqa­ hosilaviy­ SI­ birliklari­ uchun­
ifodalarda qo‘llanish yoki qo‘llanilmasligi mumkin bo‘lgan 
(zaruriyatga ko‘ra) radian va steradianni SI ning o‘lchamsiz 
hosilaviy birliklari deb atashga qaror qildi.
Xalqaro birliklar tizimi birliklarini o‘nli karrali 
va ulushli birliklarining nomlari va belgilarini 
hosil qilish qoidalari
SI ning o‘nli karrali va ulushli birliklarining nomlari 
va belgilanishi 4-jadvalda keltirilgan ko‘paytuvchi va old 
qo‘shimchalar yordamida hosil qilinadi.
Birlikning nomiga yoki belgisiga ikki yoki undan ko‘proq 
old qo‘shimchalarni ketma-ket qo‘shishga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Masalan, birlik nomi mikromikrofarad o‘rniga pikofarad 
yozilishi kerak.

65
4-jadval
SI ning o‘nli karrali, ulushli birliklarning nomlari 
va belgilanishini hosil qilish uchun foydalaniladigan 
ko‘paytuvchi va old qo‘shimchalar
O‘nli 
ko‘paytuvchi 
Old 
qo‘shimcha 
Old 
qo‘shimcha 
belgisi 
O‘nli 
ko‘pay-
tuvchi 
Old 
qo‘shimcha 
Old 
qo‘shimcha 
belgisi 
10
24
iota 
Y 
10
–1
desi 
d 
10
21
zetta 
Z 
10
–2
santi 
s 
10
18
eksa 
E 
10
–3
milli 
m 
10
15
peta 
R 
10
–6
mikro 
μ­
10
12
tera 
T 
10
–9
nano 
n 
10
9
giga 
G 
10
–12
piko 
p 
10
6
mega 
M 
10
–15
femto 
f 
10
3
kilo 
k 
10
–18
atto 
a 
10
2
gekto 
h 
10
–21
zepto 
z 
10
1
deka 
da 
10
–24
iokto 
y 
?
NA
ZORAT SAVOLLARI
1. Metrologiya so‘zining lug‘aviy ma’nosi nima?
2. O‘lchamlar birligini ta’minlash deganda nimani tushunasiz?
3. Xalqaro birliklar tizimi qachon qabul qilingan?
4. Asosiy birliklar deganda nimani tushunasiz?
5. Hosilaviy birliklar deganda nimani tushunasiz?
6. Metrologiyaning asosiy tashkil etuvchilari nimalar?

66
IV bob. SERTIFIKATLASHTIRISHNING 
NAZARIY VA HUQUQIY ASOSLARI
4.1. Sertifikatlashtirishning asosiy tushunchalari
Sertifikatlashtirish­ mahsulot­ sifati­ va­ xavfsizligini­ ta’­
minlash shakllaridan bir sifatida butun dunyoda tan olingan. 
Sertifikatlashtirish­ uchun­ sertifikatlashtirish­ obyektlari­ va­
subyektlariga yagona talablarni belgilagan me’yoriy hujjatlar bor 
bo‘lishi shart.
Atamalar­ va­ ta’riflarning­ birliligi­ qo‘yilgan­ vazifalarni­ to‘g‘ri­
tushunish­ va­ sertifikatlashtirish­ jarayonlarini­ muvaffaqiyatli­
o‘tkazish uchun zarur bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasida xalqaro standart ISO/MEK 2:1996 
«Standartlashtirish va yondosh faoliyat turlari. Umumiy lug‘at» 
asosi da yaratilgan OzDSt 5.5:1999 O‘z SMT. Asosiy atamalar 
va­ ta’riflar»­ va­ sifat­ menejmenti­ tizimlari­ bo‘yicha­ OzDSt­ ISO­
9000:2002 amalda qo‘llanilmoqda.
Sertifikatlashtirish­ va­ akkreditlash­ bo‘yicha­ ishlarni­
o‘tkazishda foydalaniladigan ba’zi atamalar va ularning xos 
ta’riflari­quyida­keltirilgan.­
Akkreditlash tizimi – akkreditlashni o‘tkazish uchun 
tadbirlar va boshqaruvning o‘z qoidalariga ega bo‘lgan tizim.
Akkreditlash – tadbir bo‘lib, uning vositasida vakolatli idora 
shaxs yoki idoraning muayyan ishni bajarish huquqiga ega ekan-
ligini rasmiy tan oladi.
Akkreditlash bo‘yicha idora – akkreditlash tizimini boshqa-
ruvchi va akkreditlashni o‘tkazuvchi idora.

67
Inspeksiya tekshiruvi­–­sertifikatlashtirish­va­akkreditlashda­
o‘rnatilgan­ talablarga­ muvofiqligini­ tasdiqlash­ maqsadida­ ser­
ti­fikatlashtirilgan­ mahsulot,­ sifat­ yoki­ ishlab­ chiqarishni­ bosh­
qarish­ tizimlari,­ sertifikatlashtirish­ bo‘yicha­ idoralar,­ sinash­
laboratoriyalari (markazlari)ning faoliyatini takroriy baholash 
tadbiri.

Download 0.94 Mb.