Standartlashtirishning asosiy maqsadlari quyidagilardan
iborat:
– mahsulotlar, ishlar va xizmatlarning (keyingi o‘rinlarda
mahsulotlar deb yuritiladi) aholining hayoti, salomatligi va
mol-mulki, atrof-muhit uchun xavfsizligi, resurslarni tejash
masalalarida iste’molchilar va davlatning manfaatlarini himoya
qilish;
– mahsulotlarning o‘zaro bir-birining o‘rnini bosishi va bir-
biriga monandligini ta’minlash;
– fan va texnika taraqqiyoti darajasiga, shuningdek, aholi va
xalq xo‘jaligining ehtiyojlariga muvofiq mahsulotlarning sifati
hamda raqobatbardoshligini oshirish;
– resurslarning barcha turlarini tejashga, ishlab chiqarishning
texnikaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilashga ko‘maklashish;
– ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyihalarni
amalga oshirish;
– tabiiy va texnogen falokatlar va boshqa favqulodda
vaziyatlar yuzaga kelishi, xavf-xatarni hisobga olgan holda xalq
xo‘jaligi obyektlarining xavfsizligini ta’minlash;
– iste’molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
nomenklaturasi va sifati to‘g‘risidagi to‘liq va ishonarli axborot
bilan ta’minlash;
– mudofaa qobiliyatini va mustahkamligini ta’minlash;
– o‘lchashlar birligini ta’minlash;
– ishlab chiqaruvchi (sotuvchi, ijro etuvchi) ma’lum qilgan
mahsulot sifati to‘g‘risidagi ko‘rsatkichlarini tasdiqlash.
7
Standartlashtirishning asosiy vazifalari:
– iste’molchi va davlatning manfaati yo‘lida mahsulotning
sifati va nomlariga nisbatan eng maqbul talablarni qo‘yish;
– davlat, respublika fuqarolari va chet el ehtiyoji uchun
tayyorlangan mahsulotga kerakli talablarni belgilovchi me’yoriy
hujjatlar tizimini va uni ishlab chiqish qoidalarini yaratish, ishlab
chiqish va qo‘llash, shuningdek, hujjatlardan unumli foyda-
lanishni nazorat qilish;
– standart talablarining sanoati rivojlangan chet mamlakat-
larning xalqaro, mintaqaviy va milliy standartlari talablari bilan
uyg‘unlashuvini ta’minlash;
– bir-biriga mosliligining barcha (konstruktiv, elektrik, elek-
tromagnitli, axborot, dasturli va boshqalar) turlarini, shuningdek,
mahsulotning o‘zaro almashuvchanligini ta’minlash;
– parametrik va turlar o‘lchovi qatorlarini, tayanch konstruk-
siyalarni, buyumlarning konstruktiv jihatdan bir xil qilingan mo-
dullashgan bloki tarkibiy qismlarini aniqlash va qo‘llash asosida
birxillashtirish;
– mahsulot, uning tarkibiy qismlari, buyumlari, xomashyo va
materiallar ko‘rsatkichlari va tavsiflarining kelishib olinishi va
bog‘lanishi;
– material va energiya sig‘imini kamaytirish, kam chi qindi
chiqaruvchi texnologiyalarni qo‘llash;
– mahsulotning ergonomik xossalariga talablarning belgilanishi;
– metrologik me’yor, qoida, nizom va talablarning belgila-
nishi;
– standartlashtirish bo‘yicha xalqaro tajribadan foydalanishni
keng avj oldirish, mamlakatning xalqaro va mintaqaviy standart-
lashtirishda ishtirok etishini kuchaytirish;
– xorijiy mamlakatlarning talablari O‘zbekiston Respublika-
sining xalq xo‘jaligi ehtiyojlarini qondira olgan hollarda ularning
xalqaro, mintaqaviy va milliy standartlarini mamlakat standart-
8
lari va texnikaviy shartlari tariqasida to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘llash
tajribasini kengaytirish;
– texnologik jarayonlarga talablarni belgilash;
– mahsulotni standartlashtirish va uning natijalaridan foy-
dalanish sohasida xalqaro hamkorlik qilish yuzasidan ishlarni
tashkil qilish;
– texnikaiqtisodiy axborotni tasniflash va kodlash tizimini
yaratish va joriy qilish;
– sinovlarni me’yoriy-texnika jihatidan ta’minlash, mahsulot
sifatinisertifikatlashtirish,baholashvanazoratqilish.
Standartlashtirish deganda mavjud yoki bo‘lajak aniq
masalalarga nisbatan umumiy va ko‘p marta tatbiq etiladigan
talablarni belgilash orqali ma’lum sohada eng maqbul darajada
tartiblashtirishga yo‘naltirilgan ilmiy-texnikaviy faoliyat tushu-
niladi. Bu faoliyat standartlarni va texnikaviy talablarni ishlab
chiqishda, nashr etishda va tatbiq qilishda namoyon bo‘ladi.
Standartlashtirishning muhim natijalari, odatda, mahsulot,
jarayon va xizmatlarning belgilangan vazifaga mos kelishi,
savdodagi g‘ovlarni bartaraf qilish hamda ilmiy-texnikaviy
hamkorlikka ko‘maklashishda namoyon bo‘ladi.
Odatda, standartlashtirish obyekti sifatida standartlashti-
riladigan narsa (mahsulot, jarayon, xizmat) tushuniladi.
«Standartlashtirish obyekti» tushunchasini keng ma’noda
ifodalash uchun «mahsulot», «jarayon», «xizmat» iboralari qabul
qilingan bo‘lib, buni har qanday materialga, tarkibiy qismlarga,
asbob-uskunalarga, tizimlarga, ularning mosligiga, qonun-
qoidasiga, ish olib borish uslubiga, vazifasiga, usuliga yoki
faoliyatiga teng darajada daxldor deb tushunmoq lozim.
Standartlashtirish har qanday obyektning muayyan jihatlari
(xususiyatlari) bilan cheklanishi mumkin. Masalan, oyoq kiyimga
nisbatan yondashiladigan bo‘lsa, uning katta-kichikligi va
pishiqligini alohida standartlashtirish mumkin.
9
Standartlashtirish obyekti sifatida xizmat – xalqqa xizmat
qilishni (xizmat shartlarini qo‘shib) va korxona hamda
tashkilotlar uchun ishlab chiqarish xizmatini o‘z ichiga oladi.
Standartlashtirishning boshqa obyektlari faoliyatining biriktirilgan
sohalarida O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish
davlat qo‘mitasi, Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi hamda
Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan belgilanadi.
Odatda, xalqaro, mintaqaviy, milliy standartlashtirish idoralari
mavjud.
Xalqaro standartlashtirish faoliyatida barcha mamlakatlarning
tegishli idoralari erkin holda ishtirok etishi mumkin.
Mintaqaviy standartlashtirish deganda dunyo miqyosida bir-
ginajug‘rofiyyokiiqtisodiymintaqagaqarashlimamlakatlarning
tegishli idoralari uchun erkin holda ishtirok etishlari mumkin
bo‘lgan standartlashtirish tushuniladi.
Milliy standartlashtirish – bu muayyan bir mamlakat doirasida
o‘tkaziladigan standartlashtirish faoliyati.
Standartlashtirish har xil faoliyat turlari va uning natijalariga
daxldor qoidalar, umumiy qonunqoidalar yoki tavsiflarni o‘zida
qamrab olgan me’yoriy hujjat hisoblanadi.
«Me’yoriy hujjat» atamasi standartlar, texnikaviy shartlar,
shuningdek, umumiy ko‘rsatmalar, yo‘riqnomalar va qoidalar
tushunchasini ham o‘z ichiga qamrab oladi.
Standartlashtirish maqsadlari ko‘p qirrali bo‘lib, ular, asosan,
quyidagilardan iborat: birxillashtirish (har xillikni boshqarish),
bir turga keltirish, moslashuvchanlik, o‘zaro almashuvchanlik,
sog‘liqni saqlash, xavfsizlikni ta’minlash, tashqi muhitni asrash,
mahsulotni himoyalash, savdodagi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni
yaxshilash va boshqalar. To‘g‘ri yondashilgan standartlashtirish
borasida bir maqsadning amalga oshishida bir vaqtda boshqa
maqsadlarning ham amalga oshishi mumkin.
10
Standartlashtirishda mahsulotning vazifasiga muvofiqligi
deganda belgilangan sharoitlarda muayyan vazifalarini buyum,
jarayon yoki xizmatlar tomonidan bajarish qobiliyati tushuniladi.
Moslashuvchanlik esa, ma’lum sharoitlarda belgilangan
talablarni bajarish uchun nomaqbul ta’sir ko‘rsatmasdan mahsulot,
jarayon yoki xizmatlarning birgalikda qo‘llanishiga yaroqliligi
deb tushuniladi.
O‘zaro almashuvchanlik – bir xil talablarni bajarish maqsa-
dida bir buyum, jarayon, xizmatdan foydalanish o‘rniga boshqa
bir buyum, jarayon, xizmatning yaroqliligidir.
Harxillikni boshqarish (unifikatsiyalash yoki birxillashtirish)
deb, muayyan ehtiyojni qondirish uchun zarur bo‘lgan eng
maqbul o‘lchamlarni yoki mahsulot, jarayon va xizmat turlarini
tanlashga aytiladi.
| 