1: action, inclination, or thought based only on natural
desires and instincts 2: a theory denying that an event or object has a supernatural
significance; specif: the doctrine that scientific laws are adequate to account for all
phenomena 3: realism in art or literature; specif: a theory in literature
emphasizing scientific observation of life without idealization or the avoidance of
the ugly.
Bunday hollarda sinxron tarjimonning ishi ko’p jihatdan yozma tarjima
faoliyatiga o’xshaydi, faqat shu farq bilanki, sinxron tarjimon juda qat’iy vaqt
limiti bilan chegaralangan va u lug’atlardan foydalana olmaydi. Yozma trajimon
esa ma’lumot beruvchi adabiyotdan.
Ko’pincha
ma’ruza
bilan
oldindan
tanishib
chiqishning
imkoni
bo’lmaganida sinxronist uchun ma’lumot manbai sifatida ma’ruzaning keng
konteksti xizmat qiladi. Bu tarjimonga sinab ko’rish va xatolar usulini qo’llashga
yo’l beradi. Albatta, bu usuldan kamroq foydalangan ma’qul, lekin hech bir
shubhasiz bunday strategiya mavjud bo’lish huquqiga ega.
Mavzu yuzasidan savollar:
1. Sinxron tarjimada sinab ko’rish va xatolar strategiyasining mohiyati nimada?
2. Sinxron tarjimada tarjima tilida minimal yo’qotishlar, ularning sabablari nimada?
3. Ehtimoliy xato oststrategiyasi va to’g’ri variantning tanlanishi oststrategiyasi
tushunchasini tushuntirib bering.
28
12-MA’RUZA
Sinxron tarjimada kutish strategiyasi xususiyatlari
Sinxron tarjimada tarjimon bir vaqtning o’zida bir necha strategiyalardan
foydalanadi. Odatda qaror holatga bog’liq holda qabul qilinadi. Bu holatga albatta
lingvistik va ekstralingvistik omillar ta’sir ko’rsatadi. Kutish strategiyasi dunyo
tarjima amaliyotida ma’noli fe’l gapning so’nggida keluvchi tillardan tarjimalarda
tez-tez qo’llanadi. Misol uchun, nemis tilidan yoki golland tilidan sinab ko’rish va
xatolar strategiyasidan foydalanish holatida bo’lganida, bu strategiya tarjimonning
asosiy vazifasi - to’g’ri qaror qabul qilish uchun ko’proq va kengroq ravishda
kontekstga ega bo’lish yoki tanishishdir. Kutish strategiyasi Stolling va Sossisonaj
strategiyalari va bir paytda "kutish strategiyasi" bilan ko’rib chiqilishi zarur
bo’lgan strategiyalarga yaqin hisoblanadi. Umuman olganda sinxron tarjimada
mavjud bo’lgan barcha strategiyalar jamlab yig’ma holda ko’rib chiqilishi kerak.
Ba’zida, tarjimonning qaysi bir strategiyani tanlashda umuman kutilmagan omillar
ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, uning psixologik va shaxsiy sifatlari sinxron
tarjimonga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Tarjima kontekstida strategiyalar tarjima
muammolarining yagona tuguniga o’ralib birgalikda funksiya bajaradi.
Kutish strategiyasi shundan iboratki, bildirilgan fikr, mulohaza ma’nosi
mavjud kontekstdan umuman oydin bo’lmasa, unda sinxron tarjimon tekstning
qolgan qismini, qaysiki ma’noni oydinlashtiruvchi qolgan qo’shimcha qism-
komponentlarini ham kutib biroz pauza qiladi. Agar ma’lumot qabul qilayotgan
shaxsni biroz vaqtga tarjimasiz qoldirib, noqulay vaziyatga solib qo’ymasa,
sinxron tarjimon bir necha sekundga pauza qilib turishi mumkin. Bu strategiyadan
foydalanishning eng munosib payti bu haqiqiy, original diskursiya paytidir. Axir,
notiqning nutqida ikki gap orasida pauza mavjud bo’lsa, odatda o’sha bo’shliq
ma’noni ifodalovchi to’liq gap yoki uning bir qismi bilan to’ldiriladi. Mazmun
ifodalovchi gapni aytgandan so’ng, tarjimon asliyat matnining kengroq mazmuniga
ega bo’lish uchun pauza qilish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu, qachonki maruzachi
29
navbatdagi ma’noni ifodlovchi gapni so’zlay boshaganda sodir bo’ladi. Auditoriya
psixologik jihatdan bu pauza (bo’shliq)ni to’liq anglamaydi (sezmaydi). Chunki
auditoriya diqqat e’tiborini avvalgi segment tarjimasi vaqtida qabul qilingan
informatsiyani qayta ishlash (tahlil qilish) bilan band bo’ladi.
Bunday taktika faqat pauza unchalik uzoq bo’lmaganda va hammasi bo’lib bir
necha sekundlardan iborat bo’lgandagina ma’qullanishi ko’zda tutiladi va bu
sekundlar davomida chiqishda yanada kengroq kontekstlar paydo bo’ladi. Aks
holda, tarjimonga kamroq afzal ko’riladigan sinab ko’rish va xatolar strategiyasiga
murojaat qilishga to’g’ri keladi. Ammo bu strategiyada xatolikka yo’l qo’yish
ehtimolligi "kutish strategiyasi"ni foydalanishga qaraganda yuqoriroq. Aslida,
umuman sinab ko’rish va xatolar strategiyasi tarjimani qutqarib qolish uchun eng
so’nggi chora sifatida foydalaniladi. Xo’sh savol? Pauza qanchalik davomiy
bo’lishi kerak? Ya’ni, sinxron tarjimada kutish strategiyasidan foydalanilganda
pauzaning davomiyligi qancha bo’lishi kerak?
Bir tomondan u tarjimonning to’g’ri qaror qabul qilishi va unda kengroq
kontekst bo’lishi uchun yetarli bo’lishi kerak. Boshqa tomondan ma’lumotni qabul
qiluvchi (tinglovchi) qiynalmasligi uchun yetarli darajada qisqa va lo’nda
bo’lmog’i darkor. Endi keling o’qituvchilar konferensiyasi tarjimasi va parchasini
ko’rib chiqaylik. Bunda "P" uzun pauza, "p" qisqa pauza.
I believe that there are three very important needs that must be met in
Tarjima: / P / Uch narsa mavjud,
youth in order for them to achieve and find success. I believe that the first
qaysiki hayotda o’smirlarning o’z o’rnini egallashi uchun zarur bo’lgan. / p /
need is affiliation - feelings of worth, belonging... This is a very important
/ p / Birinchisi - bu / P / kollektiv hissi,
need.
ya’niki siz kimgadir kerakliginggiz tuyg’usi. O’smirga buni sezish juda
zarur.
30
Ushbu parchada, affiliation tushunchasini tarjima qilishda ko’proq kontekstga
ega bo’lish uchun sinxron tarjimon unchalik uzun bo’lmagan pauza qildi. "P"
davomiyligi jihatdan 3,5 sekundgagina tenglashadi, bu esa tinglovchining
tushunchani asliyat tilini qabul qilishiga hech qanday amaliy ta’sir ko’rsatmaydi.
Bunday pauza oddiygina anglanmaydi, bu orada esa u tarjimonga so’lzovchi
nutqining asosiy ma’nosini kengroq hajmda tushunishida eng muhim rolni
o’ynaydi. Xuddi shunday chiqish Rossiya Federatsiyasi O’rta maxsus ta’lim
vazirligi tomonidan o’tkazilga bishqa shunga o’xshash konferensiyada amalga
oshiriligan. Bu safar, boshqa tarjimon qatnashdi va u tarjimada hech qanday pauza
qilmadi va ma’noni ifodalovchi gaplarni amalda ma’ruzachining nutqi bilan
birgalikda tarjima qila boshladi. U deyarli ma’ruzachidan ortda qolmadi va bu
taxminan bir sekundlardan iborat bo’ldi, qaysiki qoidaga ko’ra nutqning buzib
ko’rsatilishiga olib kelishi mumkin bo’lgan.
Sinxron tarjimonning ma’ruzachidan ortda qolishi davomiyligiga ko’ra
farqlanishimumkin. Shubhasiz, ko’p narsa sinxronistning operativ xotirasiga, qabul
qilingan informatsiyani bir necha sekund davomida ushlab turish qobiliyatiga va
bir paytda o’z diqqat e’tiborini yangi segment analizida jamlashga bo’lgan
qobiliyatlariga bog’liq bo’ladi. Biroq baribir ma’lumotni asliyat tilidan tarjima
tiliga eng munosib uzatilishi uchun yetarlicha konteksning mavjudligi asosiy rolni
o’ynaydi. Tekshiruvlar shuni ko’rsatadiki, buning uchun tarjimon ma’ruzachini
biroz oldinga qo’yib yuborishi zarur. Bu kabi ortda qolishlik ikki sekunddan to’rt
sekundgacha bo’lishi mumkin. Gerver tarjimonning ma’ruzachidan ortda qolishi
davomiyligini lug’aviy birliklarda o’lchab ko’rishga urinib ko’rdi. Biroq shunday
qarorga keldiki, ya’ni sinxron tarjima jarayonida tarjimon "sinxron qaytarish"dan
ko’ra ma’ruzachini yanada oldinga qo’yib yuboradi, shuningdek o’zining keyingi
tekshiruvlarida shuni e’tirof etdiki, so’zlar va bo’g’inlar soni ortda qolishda
31
ahamiyatli rolni o’ynamaydi, chunki asosiysi tarjimon tarjima variantini tanlashda
nimaga tayanayotganligidir.
Ko’plab tekshiruvchilar tarjima tilida sinxron tarjimon samarali tarjimaga ega
bo’lishi uchun nutqning optimal tezligini aniqlashga uringanlar. Ushbu masala
o’zlarining tajriba tekshiruvlarida ko’plab qiziqarli natijalarga erishgan G.V.
Chernov va A.F.Shiriyayev ishlarida ham tekshirilgan. Ma’lumki, misol uchun bir
minutda notiq ikki yuz ellikdan ortiq bo’g’in ishlatsa, amalda sinxronistlar uni
quvib yeta olmaydi va o’yindan chiqadilar. O’rta hisobda sinxronist ma’ruzachini
o’zidan ikki-to’rt soniyagacha qo’yib yuborish kerak, to’qqiz sekunddan ortiq
ortda qolish esa xavfli bo’lib, bunda tarjimon va ma’ruzachini bog’lab turgan aloqa
yo’qoladi. Kimki ma’ruzachini bir sekundga o’zidan uzoqlashtirmasa, u jiddiy
xatolikka yo’l qo’yadi.
Agar sinxronist nutqning ikki-uch so’zini eshitiboq tarjimaga kirishsa, u o’sha
yerning o’zidayoq nochor holga tushadi va beo’xshov sintaktik va grammatik xato
konstruksiyalarni tuzadi. Qanchalik sinxronist gapni tugashigacha sabr qilsa,
shunchalik unda aniq va chiroyli tarjima chiqadi va unga o’zini to’g’irlashga hojat
qolmaydi. Tajribali, professional, nutqning birinchi sekundlaridan og’zaki
ma’lumotni eslab qolish, tushinib olish va hatto qanday talaffuz qilishgacha
ta’riflab olishda foydalanadi. Quyida o’qituvchilar konferensiyasi tarjimasi va
originaldan nusxa keltiramiz. Bunda tarjimonning ma’ruzachidan ortda qolishi bir-
ikki sekundni tashkil etdi va ko’proq kontekstga ega bo’lish uchun pauza qilinmadi.
I believe that there are three very important needs that must be met in
Shunday hisoblaymanki, uch zaruriy narsa mavjud, qaysiki
youth in order for them to achieve and find succes.
ishtirokchilar muvaffaqiyat hissini tuyishni boshlashlariga yetishish uchun
zarur.
I believe that the first need is affiliation.
Birinchi ehtiyoj – birga ishtirok etish hissi.
32
Youth must have a feeling of belonging and must experience friendliness
and warmth.
Yoshlar o’zlarining biror-bir jaomaga mansubligini va o’zlariga nisbatan
do’stona munosabat va iliqlikni tuyishlari kerak.
The second need is achievement. Youth must experience success.
Ikkinchi extiyoj bu yutuq. Inson omad hissini tuyishi kerak.
The third need that youth have is influence.
Yoshlarning uchinchi extiyoj bu – boshqalarga va o’zlariga ta’sir o’tkazish
xususiyatiga ega bo’lish.
Youth must feel they have some control over their lives and can impact the
lives of others.
Yosh o’zining hayotini nazorat qilayotganligi va boshqalarning ham
hayotiga ta’sir qilishi mumkiligini his etishi kerak.
Keltirilgan misolda biz tarjimonning bir qator amaliy xatoliklar va stilistik
buzilishlarga yo’l qo’yganini, birinchi misolda esa tarjimon kengroq kontekstga
ega bo’lishi uchun bir necha pauza qilgan va yaxshi tarjimaga erisha olgan.
Haqiqatdan ham "affilation" kabi tushunchalarni kontekstni to’liq tushunmadan
tarjima qilishning iloji yo’q, shuning uchun kutish strategayasi o’zini bunday
hollarda oqlaydi. Ya’ni qachonki, dokladda qiyin tushunch paydo bo’lganda,
tarjimon notiqni nima demoqchiligini oxirigacha kutib, fahmlab olishi darkor.
Yana bir kutish strategayisidan foydalanishning o’ziga xosligi u iloji boricha
tarjimonning ma’ruzachini ko’proq oldinga qo’yib yuborishidir. Bu air - voice span
deb ham ataladi. Butun bir tekst borayotgan jarayonda tarjimonning ma’ruzachidan
ortda qolishi kutish strategiyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Tarjimonning
ma’ruzachidan ortda qolishi (TMO) bo’yicha o’tkazilgan tekshiruvlar har xil
natijalar bergan. Xo’sh, TMO Panet fikricha, nutq va tarjima o’rtasida ikki
sekunddan to’rt sekundgacha vaqt bo’lishi lozim. Oleronova va Nanpen o’tkazgan
kuzatuvlar natijasiga ko’ra esa bu oraliq yana olti sekundga oshdi va bu ikkidan
33
o’n sekundgacha bo’lgan oraliqni tashkil etishi kerak edi. Olimlar tasdiqlaydiki,
tarjimani boslash uchun va to’g’ri gap chiqarish uchun tarjimonga ma’lum
miqdordagi ma’lumotga ega bo’lishi kerak. Qaysiki, ko’p faktorlarga bog’liq
bo’lgan. Misol uchun, kalit so’zlar va birinchi o’rinda fe’lni. Xulosa aniq. Sinxron
tarjima alohida so’zlarning talabga mosligi darajasi bilan emas, bali nutqning
ma’nosiga qarab amalga oshadi. Ya’ni bunda alohida ma’noviy birliklar ularni
qo’llaganda umuman boshqa ma’no bilan to’ldiririladi. Gerver (1969) TMOni
tarjimon va ma’ruzachi orasidagi oraliq vaqt davomiylini o’lchashga urinib
ko’rgan va shu xulosa keldiki, sinxron tarjimada tarjimonning ma’ruzachidan ortda
qolishi
davomiyli
sinxron
takrorlanishdan
ko’proq.
O’zining
so’nggi
tekshiruvlarida Gerver shuni e’tirof etdiki, gapda so’zlar miqdori va bo’g’inlar
miqdori tarjimaga aloqasizdir.
Aytishlaricha, o’n sekundgacha bo’lgan oraliq ham tinglovchini tarjimaning
yo’qligidan noqulaylikka tushurish darajasida uzoq oraliq emas. Bu vaqtda bu
oraliq tinglovchiga tarjima qilingan gapni yanada chuqur tushini olishi uchun
yetarli hisoblanadi. Buning aksi tarzida tarjima tez bo’lsa, yaxshigina xatoliklarga
olib kelishi mumkin. Shunday qilib, kutish strategiyasi quyidagi holatlarda
foydalaniladi, qachonki ma’ruzachi tomonidan biror qiyin tushunchaga aniqlik
kiritilayotganda. Pauza tarjimada tarjimon biron qiyin tushunchaning ma’nosini
olishi uchun yetarli darajada uzoqroq va tinglovchini tarjima mavjud emasligidan
noqulaylikka solmaslik uchun yetarlicha kattaroq bo’lishi darkor.
| 