Sug‘urta tashkiloti xarajatlarining turlari va ularning tasniflanishi
t/r
|
Хarajat
turlari
|
Хarajatlarning tasnifi
|
Asosiy faoliyat
bo‘yicha
|
Maqsadli faoliyat
bo‘yicha
|
Amalga oshirilish vaqtiga ko‘ra
|
1
|
Ma’muriy-
xo‘jalik yuritish xarajatlari
|
Sug‘urtalash bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar
|
Shartnomani
amalga oshirish xarajatlari
|
Shartnomani
amalga oshirish jarayonida
|
2
|
Vositachilik taqdirlashlarini undirish xarajatlari
|
Sug‘urta operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlari
|
Shartnomani tayyorlash va tuzish xarajatlari
|
Shartnomani
amalga oshirish jarayonida
|
3
|
Reklama va marketing xizmati xarajatlari
|
Sug‘urtalash bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar
|
Shartnomani tayyorlash va tuzish xarajatlari
|
Shartnomani
tuzishga qadar
|
4
|
Maxsus ish qog‘ozlarini tayyorlash xarajatlari
|
Sug‘urta operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlari
|
Shartnomani tayyorlash va tuzish xarajatlari
|
Shartnomani
tuzishga qadar
|
5
|
Sug‘urta zaxiralariga ajratmalar
|
Sug‘urta operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlari
|
Shartnomani bajarish xarajatlari
|
Shartnomani
amalga oshirish jarayonida
|
6
|
Qayta sug‘urtalash xarajatlari
|
Sug‘urta operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlari
|
Shartnomani bajarish xarajatlari
|
Shartnomani
amalga oshirish jarayonida
|
7
|
Investitsiya joylashtiriluvi xarajatlari
|
Sug‘urtalash bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar
|
Shartnomani bajarish xarajatlari
|
Shartnomani
amalga oshirish jarayonida
|
8
|
Sug‘urta qoplamasi xarajatlari
|
Sug‘urta operatsiyalarini amalga oshirish xarajatlari
|
Shartnomani bajarish xarajatlari
|
Sug‘urta hodisasi
yuz berganda
|
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2005 yil 20 iyuldagi 65-son buyrug’i bilan “Sug’urta tashkilotlari tomonidan xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirishning o’ziga xos xususiyatlari to’g’risidagi NIZOM” tasdiqlangan (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2005 yil 18 oktabrda 1517-son bilan ro’yxatga olingan) bo‘lib, mazkur Nizom O’zbekiston Respublikasi "Sug’urta faoliyati to’g’risida"gi Qonunining 10-moddasi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 8 iyuldagi 286-sonli "Sug’urta faoliyatini davlat tomonidan tartibsha solish chora-tadbirlari to’g’risida"gi qaroriga muvofiq:
sug’urta xizmatlarining ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibini;
sug’urta faoliyatining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda sg’urtalovchilar faoliyatini moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibini aniqlaydi.
Ushbu nizomga ko‘ra sug’urta xizmatlari tannarxini shakllantirishda va moliyaviy natijalarni aniqlashda sug’urta tashkilotlari sug’urta sohasidagi o’ziga xos xususiyatlarni hisobga olgan holda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan "Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida"gi Nizomga amal qilishadi.
Sug’urta tashkilotlarining xarajatlar tarkibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan "Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida"gi Nizomga muvofiq belgilanadi, bunda sug’urta xizmatlarining tannarxi tarkibiga qo’shimcha (maxsus) xarajatlar kiritiladi:
sug’urta qilish (birgalikda sug’urta qilish) va qayta sug’urta qilish shartnomalari bo’yicha sug’urta tovonlarining to’lovlari summasi (xususan, sug’urta tashkilotiga tegishli ulush);
sug’urta holatlari bo’yicha tartibga solish hamda to’lov bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar;
sug’urta qilingan mulkning baxtsiz hodisaga duch kelishi, yo’qotilishi yoki shakastlanishini ogohlantirish bo’yicha moliyaviy chora-tadbirlar zaxirasiga bo’ladigan ajratmalar;
qayta sug’urta qilish operatsiyalari bo’yicha hisoblab chiqilgan vositachilik mukofotlari va tant’emalar.
Boshqaruv hisobi maqsadlari uchun xarajatlar moddalarining ro’yxati va ularning tasnifi hisobot yilida sug’urta tashkilotining hisob siyosatida aks etishi lozim.
3. Sug‘urta tashkilotining daromad va xarajatlari tarkibi bo‘yicha yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalarga asoslanib, uni aniqlash bo‘yicha quyidagi uslubiyatni taklif etamiz:
SM = SMs + SMqs + O‘MZo‘ (1),
Bu yerda: SM- ishlab topilgan sug‘urta mukofotlari summasi;
SMs – bevosita sug‘urtalash bo‘yicha sug‘urta mukofotlari summasi;
SMqs – qayta sug‘urtalash bo‘yicha sug‘urta mukofotlari summasi;
O‘MZo‘ – o‘zlashtirilmagan mukofotlar zaxirasining o‘zgarishi.
UNz = Nz + Nvt (2),
Bu yerda: UNz – ko‘rilgan zararning umumiy netto qismi;
Nz – ko‘rilgan zararning netto qismi;
Nvt – qayta sug‘urtalash bo‘yicha vositachilik to‘lovlarining netto qismi.
Nz = SM – SQs – (SQqs –SQqsq ) (2.1),
Bu yerda: SQs – to‘langan sug‘urta qoplamalari;
SQqs – qayta sug‘urtalash bo‘yicha to‘langan sug‘urta qoplamalari;
ТSQqsq – qayta sug‘urtalash shartnomalariga ko‘ra, qayta sug‘urtalovchilar tomonidan to‘langan sug‘urta qoplamalari.
Nvt = VТqs + VSqs (2.2),
Bu yerda: VТqs – qayta sug‘urtalash bo‘yicha vositachilik to‘lovlari;
VSqs – qayta sug‘urtalash bo‘yicha vositachilik siylovlari.
Тsx = UNz –(Yuk+SMqsrr+SQs+VТqs+Zm+SQqs) (3)
Bu yerda: Тsx – sug‘urta xizmatlarining tannarxi.
Yuk – sug‘urta ishini yuritish xarajatlari;
SMqsrr – qayta sug‘urtalash va retrotsessiyaga o‘tkazilgan risklar bo‘yicha hisoblangan sug‘urta mukofotlari;
VТqs- vositachilik to‘lovlari va brokerlik siylovlari, qayta sug‘urtalash tantemlari va yig‘imlari;
Zm – zaxira fondiga o‘tkazilgan mablag‘lar.
YaD(Z) = D(Z)af + D(Z)bf (4),
Bu yerda: YaD(Z) – yalpi daromad yoki zarar (soliq to‘langunga qadar
bo‘lgan daromad yoki zarar);
D(Z)af- asosiy faoliyatdan olingan daromad yoki zarar;
D(Z)bf – boshqa faoliyatdan daromad yoki zarar.
D(Z)af = Ns + Nz + Nvt + Yuk – DХ (4.1),
Bu yerda: Ns – sug‘urta mukofotlarining netto qismi;
DХ – davr xarajatlari.
D(Z)bf =Dbf-Хbf (4.2),
Bu yerda: Dbf – boshqa faoliyatdan daromadlar;
Хbf – boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun qilingan xarajatlar.
Sug‘urta tashkiloti daromadi(foydasi)ni aniqlashning keltirilgan uslubiyatini joriy etish masalasiga (7-jadval) to‘xtaladigan bo‘lsak, bu borada sug‘urta ishini amalga oshirish xarajatlariga kiritilgan sug‘urta xizmatlarni tashkil etish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi yangi Nizomni ishlab chiqish zaruriyati yuzaga keladi.
Тaklif etilayotgan uslubiyatga ko‘ra, keltirilgan ma’lumotlarda ishlab topilgan sug‘urta mukofotlari summasi 1232223,0 bo‘lgan bo‘lsa, shundan 910786,8 bevosita sug‘urtalash mukofotlari, 6741,1 qayta sug‘urtalash bo‘yicha mukofotlari va nihoyat, 314695,1 so‘mini o‘zlashtirilmagan mukofotlar summasi tashkil etgan.
Тo‘langan sug‘urta qoplamalari 1188750,1 qayta sug‘urtalash shartnomalariga binoan qoplama to‘lovlari bo‘yicha zararlar 506,3; ko‘rilgan zararlarning netto qismi 1189256,4; qayta sug‘urtalashga qabul qilingan shartnomalar bo‘yicha hisoblangan vositachilik to‘lovlari 840,8; qayta sug‘urtalash bo‘yicha vositachilik to‘lovlarning netto qismi 840,8; sug‘urta ishini yuritish xarajatlari 5136,5; hisoblangan vositachilik hamda brokerlar siylovlari, qayta sug‘urtalash tantemlari va yig‘imlari 321,4; zararlarni qoplash zaxirasiga o‘tkazilgan mablag‘lar 1153961,8 ming so‘mni tashkil qilgan.
Keltirilgan ma’lumotlarga asoslangan holda sug‘urta xizmatini ko‘rsatishdan tushgan yalpi foydani aniqlash uchun ishlab topilgan mukofotlarning netto qismi (1232223), ko‘rilgan zararlarning netto qismi (1189256,4), qayta sug‘urtalash bo‘yicha vositachilik to‘lovlarning netto qismi (840,8) yig‘indisidan sug‘urta ishini yuritish xarajatlari (5136,5), davr xarajatlari (226235,7), xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish va xo‘jalik xarajatlari jamisini ayirish orqali asosiy faoliyatdan olingan foyda (189246,4 ming so‘m) hisoblab topiladi. Shundan so‘ng, investitsion-moliyaviy faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar yig‘indisini qo‘shish orqali balansdagi (25096,9 ming so‘m) foyda summasi aniqlanadi.
|
