7
chidamli. Ular bo‘yoqni yaxshi singa oladi. Tola uzunligi uncha
katta bo‘lmasa ham (25–45 mm) deyarli bir tekis joylashgan.
Paxta tolasining bu xossalari undan ingichka, ravon, pishiq
iplar olish imkoniyatini berish bilan birga, ulardan turli xil
matolar (nafis batisdan tortib qalin kiyimbob) ishlab chiqarish
imkonini beradi. Yuqoridagi afzalliklar
boshqa tolalarga
nisbatan paxtaning birinchi o‘rinda bo‘lishini ta’minlaydi,
chunki yigiruvchanlik xususiyati bo‘yicha boshqa barcha
tabiiy tolalardan (ipakdan tashqari, lekin undan arzon) ustun
hisoblanadi.
Lub tolalari tutam bo‘lib, poya po‘stlog‘ida joylashgan
o‘simlikdir. Texnikaviy lub tolalari juda ham mustahkam va uzun,
lekin uzunligi bo‘yicha notekis. Ular bir-biri bilan yopishtirilgan
ingichka va kalta elementar tolalardan tashkil topgan.
Lub tolalarini o‘simlik poya po‘stlog‘idan ajratish
uchun
davomiy tabiiy ivitish, kimyoviy yoki issiqlik yordamida
ishlov berish, undan keyin esa titish amalga oshiriladi.
Shunday qilib, lub tolasini olish paxta
tolasini olishdan ancha
qiyin hisoblanadi. Lub tolasidan yigirilgan ip paxta tolasidan
yigirilgan ipdan mustahkamroqdir. Biroq ulardan paxta tolasi
kabi ingichka ip olib bo‘lmaydi, chunki ular sezilarli darajada
yo‘g‘on, qo‘pol va uzunligi bo‘yicha notekisdir. Eng ingichka
lub tolalaridan sezilarli darajada ko‘p gazlama olinadi: ularga
sochiqlar, oshxona buyumlari, ayrim turdagi ko‘ylak uchun
gazlamalar, xalta-qop uchun mato va brezentlar; dag‘alroq
tolalardan esa qo‘polroq qoplar ishlab chiqariladi.
Zig‘ir – bir yillik, ko‘katsimon, unchalik baland bo‘lmagan
ingichka poyali o‘simlikdir. Zig‘ir poyasidan olinuvchi tola
yuqori yigiruvchanlik xususiyatiga ega bo‘lib, undan turmushda
ishlatiluvchi va texnikada qo‘llaniluvchi ko‘p turdagi gazlama
mahsulotlari ishlab chiqariladi. Zig‘irning urug‘i esa turli xildagi
bo‘yoqlar, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab
chiqarish uchun
ishlatiladi.
8
Xomashyoni dastlabki ishlashdan asosiy maqsad, poya
po‘stlog‘idan tola qismini ajratib olishdir. Poyasidan tola olinuvchi
o‘simliklarga dastlabki ishlov berish zavodlarda poyalarni sovuq
yoki iliq suvda ivitish asosida olib boriladi.
Jun – qo‘y, echki, tuya va boshqa turdagi hayvonlar sirtini
qoplab turuvchi tolaga aytiladi. Jun tolalari paxta tolasidan
uzunroq, lekin notekisligi yuqoriroq va chidamliligi pastroq,
lekin kerakli xususiyatlari ham bor. Ular juda egiluvchan, ya’ni
ma’lum bir ta’sirdan so‘ng o‘z holatiga qaytish xususiyatiga
ega. Egiluvchanlik xususiyati tufayli jun tolalaridan ishlangan
mahsulotlar uzoq
muddat ishlatiladi, o‘zining boshlang‘ich
ko‘rinishini yo‘qotmaydi. Ishlatilgan va nam jun tolalarini ko‘p
marotaba har xil yo‘nalishda aralashtirish evaziga voylok hosil
bo‘ladi. Shu xususiyat asosida fetra va voylok hamda suknoli
matolar ishlab chiqarish, ishlov berish jarayonida valkalanadi.
Ipak – bu ingichka ip bo‘lib, uni ipak qurti o‘zini qoplash,
ya’ni pilla hosil qilish uchun ishlab chiqaradi. Pillani yetishtirish
va chuvish juda katta mablag‘ va mehnat talab qiladi, shuning
uchun ham qimmat baholanadi. O‘ralgan
ipak uzun va juda
ingichka tayyor ip bo‘lib, faqatgina qayta o‘ralishi kifoya.
Biroq, pillaning yarmidangina ip olish mumkin. Qolgan qismi
ipak yigirish fabrikalarida qayta ishlatiladi va undan yigirilgan
ipak olinadi. Ipak tolasi o‘zining qalinligi va chidamliligi
bilan ajralib turadi. Uning tashqi ko‘rinishi juda chiroyli va
chidamli.
Asbest tolasining o‘zini hamda paxta tolasi bilan aralashtirgan
holda yigirish mumkin. Undan faqat yo‘g‘on yigirilgan ip
olish mumkin. Asbest yonmaydi. U issiqlikni kam o‘tkazadi.
Shuning uchun undan yong‘inga chidamli matolar tayyorlashda
foydalaniladi.
Kimyoviy tola – tola (ip) ishlab chiqarish
usuli bilan zavodlarda
olinadi.
9
Kimyoviy tolalar – tabiiy yoki sintetik yuqori molekulali
moddalardan olingan kompleks iplarni kesish yoki uzish usuli
bilan ishlab chiqarilgan tolaga aytiladi.
Ishlatilayotgan xomashyoni turiga qarab 3 ta asosiy guruhlarga
ajratish mumkin.
– sun’iy tola – tabiiy yuqori molekulali moddalardan olingan
kimyoviy tola;
– sintetik tola – sintetik yuqori molekulali moddalardan
olingan kimyoviy tola;
– mineral tolalar – noorganik birikmalardan olinadi.
Kimyoviy tarkibiga ko‘ra organik va neorganik tolalarga
bo‘linadi.
Organik tolalar
polimerlardan shakllanadi, tarkibida atomi
bo‘lgan uglerodlar, bevosita bir-biri bilan bog‘langan yoki uglerod
atomlari bilan bir qatorda boshqa elementlarni o‘z ichiga oladi.
Noorganik tolalar noorganik birikmalardan shakllanadi.
Kimyoviy tolalar ishlab chiqarish uchun mavjud bo‘lgan ko‘p
polimerlardan faqatgina tola hosil qiluvchilari ishlatiladi. Tola hosil
qiluvchi polimerlar egiluvchan va uzun makromolekulalardan,
chiziqli va qisqa ajralgan tarmoqlardan iborat, ular katta
molekulyar massaga ega bo‘lib, oson erish va qimmat bo‘lmagan
eritmalarda erish xususiyatiga ega.
