Mövzu 6.Dəmir və onun karbonla birləşmələri
D
əmir karbon əritnilərinə polad və çuqun aiddir. Ərintilərin əsas xassələri
v
ə quruluşu karbon və dəmirdən asılıdır. Dəmir
iki allotropik formada -
v
ə
olur. Karbonun
- d
əmirdə həll olunması çox azdır – 0,02 %, (727
C).
Karbon
v
ə digər elementlərin
- d
əmirdə bərk məhluluna ferrit deyilir. Ferrit Brinell üzrə
HB80 b
ərkliyinə,
b
=250 Mpa
möhkəmkliyə və yüksək plastikliyə
= 50%,
=80%
malikdir. Odur ki,
texniki t
əmiz dəmir dənəvari
ferrit strukturuna malikdir, soyuq
deformasiyaya uğradılır, daha doğrusu çox yaxşı ştamplama , yayılmaya və
dartılmaya uğradılır. Karbon
-d
əmirdə daha çox 2,14 % həll olunur (1147
C).
Karbon v
ə digər elementlərin
-d
əmirdə bərk məhluluna austenit deyilir. Austenit
nisb
ətən plastikdir (
=40-510%), b
ərkliyi isə HB 160-200-dür.
D
əmir karbonla həmçinin sementit adlanan kimyəvi birləşmə əmələ gətirir.
Sementitd
ə karbon 6,67%-ə qədər həll olunur, onun Brinell üzrə bərkliyi çox
yüksəkdir (HB800), lakin çox az, praktiki olaraq sıfır plastikliyə malikdir. Odur ki,
sementit praktiki olaraq soyuq emala-t
əzyiq altda emala uğramır.
Mövzu 7. Dəmir-karbon hal diaqramı
Diaqramda ACD x
ətti likvidas xətti adlanır, soyuma zamanı kristallaşmanın
başlanması əritmə zamanı bərk haldan maye hala keçmənin sonunu göstərir.
AECF x
ətti solidus xətti adlanır, ərimə prosesinin başlanmasını, kristallaşma
prosesinin sonunu göstərir.
Diaq
ramdan göründüyü kimi ilkin kristallaşma zamanı
austenit strukturu
alınır ki, bu da polad adlanır. Tərkibində 2,14%-ə qədər C, Si, Mn, P və
S kimi
daimi aşqarları olan dəmir-karbon ərintisinə polad deyilir. Tərkibində 2,14%-dən
çox karbon olan dəmir-karbon ərintisi kristallaşarkən ledebunit strukturu yaranır
ki, bu da çuqun adlanır. Tərkibində 2,14%-dən 6,67%-ə qədər C,Si, Mn, P və S
kimi daimi aşqarları olan dəmir-karbon ərintisinə çuqun deyilir.
Mövzu 8.Çuqun
Çuqun da karbonun halından asılı olaraq aşağıdakı kimi fərqləndirilir:
1.
Ağ çuqun- praktiki olaraq bütün karbon sementit halındadır.
2.
Boz çuqun – bu çuqunda bütün karbon sərbəst olaraq qrafit halında, ya da
böyük hissəsi isə sementit birləşməsi halında olur.
3.
Yüksək möhkəm çuqun- bu çuqun boz çuqun kimidir, yalnız qrafitin forması
kürəvaridir.
4.Döyüləbilən çuqun - bu da boz çuqun kimidir, yalnız qrafit kilkəvari
formada
olur.
Boz çuqunlar C4 hərfləri və rəqəmlərlə markalanır. Markalarda C4 (seray çuqun)
boz çuqun deməkdir. Birinci rəqəm möhkəmlik həddini, ikinci rəqəm isə nisbi
uzanmasını göstərir. Boz çuqun markaları aşağıdakı kimidir:
C4 12-28, C4 15-32, C4 18-36, C4 21-40, C4 24-44, C4 28-48, C4 32-52, C4 35-
56, C4 38-60.
Yüksək möhkəm çuqun markalar: B4 38-17, B4 42-12, B4 45-5, B4 60-2, B4 80-
3, B4 120-
4. Döyülə bilən çuqun markaları
K4 30-6, K4 35-10, K4 56-4,K4 63-2.
