Tadbirkorlik yoki biznes (inglizcha: business – „bandlik“), deb har
qanday qonuniy tijorat faoliyatiga aytiladi. Tadbirkorlik bilan
shugʻullanuvchi shaxs tadbirkor, deyiladi. Xususiy tadbirkorlik
kapitalistik iqtisodiyot negizidir. Sotsialistik iqtisodiyotlarda
tadbirkorlik bilan hukumat, jamiyat yoki ishchilar kasaba uyushmalari
shugʻullanadi.
Tadbirkorlik xoʻjalik yuritish koʻlamiga qarab, yirik, oʻrta va kichik
turlarga boʻlinadi. Yirik tadbirkorlik ishlab chiqarishda 500 dan ortiq
kishi band boʻlgan, oʻrta tadbirkorlik esa 20–500 kishi band boʻlgan
korxona (firma) lar, kichik tadbirkorlik 10–20 va undan kam kishi
ishlaydigan korxonalarni qamraydi. Yirik va oʻrta tadbirkorlikka,
asosan, yirik ishlab-chiqarish, koʻp sonli tovarlar chiqaradigan,
mexanizatsiyalashgan hamda avtomatlashgan sohalar kiradi. Kichik
tadbirkorlik qishloq xoʻjaligi, aholiga xizmat koʻrsatish sohalarida keng
tarqalgan. Kichik tadbirkorlik sharoitga tez moslasha olishi bilan
boshqalaridan farqlanadi va shu bois u keng tarqalgan.
Xususiy tadbirkorlik deganda davlat yoki davlat
sektori tomonidan nazorat qilinishidan farqli
ravishda xususiy shaxslar yoki guruhlar tomonidan
egalik qilinadigan, boshqariladigan va
boshqariladigan iqtisodiy faoliyat va korxonalar
tushuniladi. Xususiy tadbirkorlik tizimida jismoniy
shaxslar va kompaniyalar xo‘jalik faoliyati bilan
shug‘ullanish, tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va
xususiy mulkchilik va bozor rag‘batlantirish asosida
bozorda raqobat qilishda erkindir.
Xususiy korxonaning asosiy xususiyatlari:
1. Xususiy mulk: Xususiy tadbirkorlik tizimida ishlab chiqarish vositalari, jumladan,
yer, kapital va resurslar asosan xususiy shaxslar, korporatsiyalar yoki shirkatlarga
tegishli va nazorat qilinadi. Bu egalik qarorlar qabul qilishda avtonomiya va
resurslardan foydalanish ustidan nazorat qilish imkonini beradi.
2. Foyda maqsadi: Xususiy korxonalar foyda olishga intiladi. Korxonalar o'z
xarajatlaridan ortiqcha daromad olishni maqsad qiladi va foyda maqsadi xususiy
sektorda tadbirkorlik, innovatsiyalar va investitsiyalar uchun asosiy rag'bat bo'lib
xizmat qiladi.
3. Raqobat: Xususiy tadbirkorlik tizimlari korxonalar o'rtasidagi raqobat bilan
tavsiflanadi. Raqobat samaradorlikni, innovatsiyani va iste'molchilar talabiga
javob berishni rag'batlantiradi, chunki firmalar mijozlarni jalb qilishga va bozor
ulushini olishga intiladi.
4. Bozor taqsimoti: Xususiy tadbirkorlik tizimida resurslar, tovarlar va xizmatlar bozor
mexanizmlari, masalan, talab va taklif, narxlar va ixtiyoriy ayirboshlash orqali
taqsimlanadi. Bozor kuchlari ishlab chiqarish, iste'mol va investitsiya qarorlarini
belgilashda markaziy rol o'ynaydi.
5. Tadbirkorlik: Xususiy korxona tadbirkorlikni rivojlantirib, shaxslarga imkoniyatlarni
aniqlash, tavakkal qilish va yangi korxonalar yaratish imkonini beradi. Tadbirkorlik
faoliyati iqtisodiy faollikka, ish o‘rinlari yaratishga, yangi mahsulot va xizmatlarni
ishlab chiqishga yordam beradi.
6. Cheklangan davlat aralashuvi: Xususiy tadbirkorlik tizimlari ko'pincha
hukumatning iqtisodiy ishlarga cheklangan aralashuvi bilan bog'liq. Hukumatlar
me'yoriy-huquqiy hujjatlar, mulkiy huquqlar va qonunchilik asoslarini o'rnatishi
mumkin bo'lsa-da, asosiy e'tibor bozor kuchlarining iqtisodiy faoliyatni
boshqarishiga ruxsat berishga qaratilgan.
Xususiy tadbirkorlik bozor iqtisodiyoti va kapitalistik tizimlarning
asosiy tarkibiy qismi bo'lib, u iqtisodiy o'sish, boylik yaratish va
innovatsiyalar uchun harakatlantiruvchi kuch bo'lib xizmat qiladi.
U kichik oilaviy korxonalardan tortib yirik transmilliy
korporatsiyalargacha bo'lgan turli biznes turlari uchun asos
yaratadi va iqtisodiyotning umumiy dinamikligi va xilma-xilligiga
hissa qo'shadi.
|
