Birinchidan, ilk ibtidoiy davrda kim ko‗p va tez meva zaxirasini yig‗sa, u to‗q
bo‗lgan. Bu o‗ziga xos musobaqani vujudga keltirgan;
Ikkinchidan, mohir terimchilar keksayib qolganlarida, ularga daraxt uchiga
chiqib, xatarli shoxlarda turib, meva terish qiyin bo‗lgan. Bolalarda esa, harakat-
o‗yinlarga moyillik bo‗lgan.bundan foydalangan qariyalar bolalarga meva terishni ish
emas, balki o‗yin shaklida o‗rgatishgan;
17
Uchinchidan, ibtidoiy davrda urug‗ qabilalar o‗rtasida serhosil yerlarga egalik
qilish uchun o‗zaro to‗qnashuvlar yuz berib, oqibatda qurbonlar ko‗p bo‗lgan. Sekin-
asta masalani tinch madaniy hal qilish yo‗llari izlangan. Vaqt o‗tishi bilan o‗lim bilan
tugaydigan janglar o‗rniga madaniylashgan sardorlar kurash olishuvlari vujudga
kelgan;
To„rtinchidan, qabilalar o‗z muammolarini janjal bilan emas tinch yo‗l bilan
hal qilish maqsadida qo‗shni urug‗ vakillari mehmonga chaqirgan. Inson tili
rivojlanmagan davrda mehmon va mezbonlar o‗z fikrlarini o‗yin raqs shaklida
ifodalashgan, degan fikr ilgari suriladi.
36
Yillar o‗tishi bilan xalqlarning turmush tarzi, urf-odatlari va madaniyatidagi
tafovutlar muqarrar ravishda o‗z farzandlarining o‗yinlariga ta‘sir ko‗rsatib, ularni
ma‘lum ko‗rinishga olib keladi. Natijada bolalar o‗z milliy oyinlarini qancha ko‗proq
oynay boshlasa, uning milliy xarakteri shuncha kuchliroq namoyon bo‗la boshlaydi.
37
Shu bilan birga, o‗yinlar xalqlarning eng muhim xususiyatlarini saqlab qolish va
rivojlantirishga,
shuningdek,
o‗yinlar orqali avlodlar o‗rtasidagi aloqani
mustahkamlashga yordam berdi. Misol uchun, orolda o‗z davlatiga asos solgan
inglizlar jamoaviy birlikni rivojlantirish uchun aynan jamoaviy o‗yinlarni - futbol,
basketbol, regbini ixtiro qildilar. Bu o‗yinlar butun mamlakatni birlashtirish vazifasini
bajarib, hozir ham yosh avlod uchun jismoniy tarbiya dasturining ajralmas qismi
hisoblanib kelmoqda.
O‗yin so‗zi keng ma‘noda - bayram, o‗yin-kulgi, dam olish tushunchasini
ifodalaydi. Xalq sayillari, bayramlari, o‗yinlarini birgalikda o‗tkazish nafaqat
ma‘naviy-madaniy birlashtiruvchi jihat, balki xalq hayotida kuchli tarbiya vositasiga
aylana bordi. An‘anaviy o‗yinlarning hayot tartibi va xo‗jalik hayotiga mos kelishi
kattalar dunyosini bolalarga
ochib berdi, dunyoqarashi, milliy
o‗zligini
shakllantirishga xizmat qildi.
36
Qoraboyev U. O‗zbek xalq o‗yinlari – Toshkent: San‘at, 2001. - B. 6-7.
37
Гессен С. И. Основы педагогики введение в прикладную философию. – М., ―Школа-Пресс‖, 1995., гл. III.
18
Yuqoridagilardan tashqari, o‗yinning yana bir tushunchasi bo‗lib, unga ko‗ra
uyda, aka-uka va opa-singillar, tengdoshlar va ba‘zan ota-onalar bilan jamoada
bolalarning o‗yinchoq bilan o‗yinashi ma‘nosi ham tushiniladi.
Bolalar o‗yinlarining tabiati, turlari va o‗ziga xos jihatlarining shakllanishiga
mavsum-iqlim sharoiti ham o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. Shu sababli janubiy va shimoliy
mamlakatlarda yashovchi xalqlarning o‗yinlari sezilarli darajada farq qiladi. Bundan
tashqari, yozgi o‗yinlar tabiatan harakatchan va ochiq joylarda, qishki o‗yinlar, qoida
tariqasida, yopiq joylarda bo‗lib o‗tadi va asosan aqliy o‗yinlardan tashkil topadi.
38
Shu bilan birga, turli mamlakatlardan kelgan bolalar o‗yinlarida ham uslub,
ham syujetda juda ko‗p o‗xshashliklar mavjud. Turli mamlakatlar va davrlarning
bolalarida, atrof-muhit sharoitidagi farqlarga qaramasdan, ma‘lum bir yosh
darajalarida bir xil ―o‗yin instinktlari‖ uyg‗onadi. Masalan, turli xil narsalarni
uloqtirishga asoslangan o‗yinlar, qo‗g‗irchoq bilan o‗yinlar, urush yoki jang sahnasi
asosida qurilgan o‗yinlar, virtual o‗yinlar – ularning barchasi vaqt, geografik makon,
ijtimoiy qatlam, tabaqalar va madaniyat darajalari doirasidan tashqarida bo‗lgan
oyinlardir. Ya‘ni, bu kabi o‗yinlarning umumiy tashkil etuvchi o‗zagi o‗zgarmasdir.
39
Bir necha asrlardan beri mavjud bo‗lgan bunday millatlararo va zamonlararo
o‗yinlarni – universal o‗yinlar turiga kiritish mumkin.
O‗g‗il bolalar va qizlarning o‗yinlari ham ma‘lum bir farqlarga ega. Bu borada
F.Frebelning fikrlari ahamiyatli bo‗lib, unga ko‗ra: ―Qo‗g‗irchoqlar o‗yinida va bu
o‗yin orqali o‗g‗il va qiz o‗rtasidagi ma‘naviy farq ochiladi... O‗gil bola kichik
yoshdan boshlab o‗z maqsadini – tashqi tabiat ustidan hukmronlik qilish va hamma
narsaning mazmuniga kirib borishni his qilgan holda o‗ynasa, qiz bolada tabiat va
hayotga g‗amxo‗rlik qilish hissi ustunroq bo‗ladi".
40
38
Всеволодский-Гернгросс В.Н. См.: Игры народов СССР (1933) Всеславин В. Детские игры в Костромской
губернии // Учитель. 1863. -№ 18.-С. 929-931.
39
V. Stern shu munosabat bilan (1915)
40
Фребель Ф. Детский сад// Пед. соч.: В 2 т. — М., 1913. — Т. 2. — С. 185.
19
Shunday qilib, jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy-iqtisodiy darajasi va xalqning
madaniy an‘analari bilan chambarchas bog‗liq bo‗lgan holda, o‗yin jamiyat bilan
birga rivojlanadi. Unda tarixiy davrlarning o‗ziga xos xususiyatlari, ularda yosh
avlodni tarbiyalashning maqsad, mazmuni va usullariga nisbatan hukmron bo‗lgan
pedagogik qarashlar jiddiy iz qoldirib boradi. Har qanday o‗yin, bir hudududdan
boshqa hududga, bir sharoitdan boshqa sharotga tushib, rivojlanishi, yoki o‗zgarishi,
yoki umuman o‗yin sifatida yo‗q bo‗lib ketishi mumkin.
Ammo, inson faoliyatining boshqa turlari singari, o‗yin ham o‗z-o‗zidan paydo
bo‗lmaydi, balki bolaga qanday o‗ynashni biladigan odamlar tomonidan o‗rgatiladi.
Shu tariqa bola o‗yinni o‗zlashtiradi va boshqa o‗ynashni istagan odamlarni ham o‗z
o‗yin dunyosiga jalb qiladi. Yaqin vaqtgacha o‗yin xatti-harakatlari va o‗ynash
usullari bolalarga kattalar, ya‘ni ota-onalar, yaqin qarindoshlar yoki boshqa
o‗rgatuvchilar orqali etkazilgan.
O‗yinga tabiiy ravishda ―tortilish‖ bolani turli yoshdagi bolalardan tashkil
topgan muhitga, ya‘ni ko‗cha bolalari guruhiga kirganda sodir bo‗ladi. ―Yaxshi
o‗ynashni‖ biladigan katta yoshdagi bolalar kichiklarga buni o‗rgatishadi va ular o‗z
navbatida o‗yin tajribasini to‗plab, o‗yinning, o‗yin an‘analarining ―tashuvchisi‖ga
aylanadi. Biroq, o‗yin tajribasini o‗tkazishning bu usuli turli xil holatlar tufayli
zamonaviy bolalar jamiyatida deyarli butunlay yo‗qolib bormoqda. Chunki internet
muloqot va virtual o‗yinlarning ommalashuvi, bolalar o‗rtasidagi real muloqotni
kamayib borishiga sabab bo‗lmoqda.
Barcha tarixiy davrlarda o‗yin bilan bog‗liq ravishda o‗yinchoqlar ham
rivojlangan. Xalq o‗yinlari qatorida milliy o‗yinchoqlar ham bolalar hayotiga kirib
borgan. Bu o‗yinchoqlar o‗zida bolalarning barcha qiziqishlarini aks ettirgan bo‗lib,
ular yordamida bola kundalik turmush ashyolari, hayvonlar, odamlar dunyosi bilan
tanishgan. Ba‘zan esa o‗yinchoqlar bilan bo‗gliq turli xayoliy holatlar o‗ylab topilgan.
20
Tarixiy ma‘lumotlarga asosan bolalarning aniqlangan birinchi o‗yinchog‗i
Qadimgi Yunonistonda paydo bo‗lgan shitirlatgich (погремушка) bo‗lgan. Turli xil
ovoz, tovush, shovqin chiqaruvchi o‗yinchoqlarga nisbatan ruhlarni bolalardan
haydab, uni himoya qiladi, degan ishonch bo‗lgani sababidan ham katta e‘tibor
qaratilgan. Ishlab chiqarish texnologiyasi rivojlanishi natijasida sekin-asta oddiy
mexanizmga ega o‗yinchoqlar paydo bo‗la boshladi. Diniy tasavvurlar ta‘sirida ularni
turli hayvon va qushlar, masalan, ―Timsoh‖, ―Yo‗lbars‖, ―Ayiq‖, ―Lochin‖ va
boshqalar timsolida yog‗och hamda loydan yasash ham keng tarqala boshladi.
O‗yinchoqlarda ham o‗zaro aloqadorlik, bir madaniyat ta‘sirini ikkinchisiga ko‗chish
holatini ko‗rish mumkin edi. Masalan, Qadimgi Misrning ―Xamir yoğurmachi‖
o‗yinchog‗i keyinchalik rus ustalarining ijodida o‗z aksini topdi. Bunga misol sifatida
―Temirchilar‖ yoki ―Daraxt arralayotgan ayiqlar‖ni keltirib o‗tish mumkin. Ya‘ni,
ularning harakat mexanizmi bir-birga juda o‗xshash.
Keyinchalik o‗yinchoqlarda otning timsoli paydo bo‗la boshladi. Bunday
o‗yinchoqlar qadimgi Yunonistonning bolalari tomonidan juda yaxshi ko‗rib
o‗ynalgan. Ularning aksariyati loydan yasalgan bo‗lib, ular o‗sha davr voqealarini
yoki turli hikoya hamda asotirlardagi voqealarni o‗zida mujassam etgan. Shunday
zaylda Troyani bosib olinishiga sabab bo‗lgan ulkan yog‗och otni takrorlaydigan
―Troyan oti‖ oyinchog‗i paydo bo‗ldi. Bundan xulosa qilish mumkinki, tarixan
o‗yinchoqlarni tuzilishi va ko‗rinishi diniy tasavvurlar, turli hikoya va asotirlar,
xalqning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayoti ta‘sirida rivojlangan.
O‗yinchoqlar orasida ―qo‗g‗irchoq‖ ham qadim zamonlardan, taxminan 4 ming
yil avval yasay boshlangan. Dastlab, ularni ko‗rinishi kiyimlarga o‗xshash geometrik
naqshlar bilan bo‗yalgan yupqa taxtalardan yasalgan qo‗g‗irchoqlar edi. Avvaliga ular
bolalar uchun mo‗ljallanmagan bo‗lib, o‗sha davrning dinniy tasavvurlari bilan
bog‗liq, marosim buyumi (атрибути) hisoblangan. Masalan, Qadimgi Misrda
aniqlangan eng qadimgi qo‗g‗irchoqlar dafn marosimida ishlatilgan sovg‗a bo‗lib,
21
o‗lgan odamning yolg‗izligini oldini olish uchun birga dafn etilgan. Misrliklar inson
ko‗rinishidagi qo‗g‗irchoqlar ularning taqdiriga ta‘sir qilishi mumkinligiga ishongan
va shu sababli dafn marosimlari ulardan keng foydalangan. Bu qo‗g‗irchoqlar
aksariyat holatlarda oyoqsiz yasalgan bo‗lib, misrliklar shu tarzda qo‗g‗irchoqni
qabrdan qochib ketishini oldini olgan.
Asta-sekin o‗yin uchun mo‗ljallangan qo‗g‗irchoqlar ham paydo bo‗la boshladi.
Ular loy, yog‗och, somon va boshqa materiallardan yasalgan. Shu tariqa ular bugungi
kungacha yetib keldi. Shunday qilib, o‗yinlar va o‗yinchoqlar uzoq vaqt avval paydo
bo‗lgan va insonning butun hayoti davomida unga hamroh bo‗lib, uning rivojlanishida
muhim rol o‗ynab kelmoqda. Hozirgi vaqtda ham xalq o‗yinlari va o‗yinchoqlar
nafaqat ijtimoiy-siyosiy va madaniy, balki pedagogik ahamiyatini ham saqlab qolgan.
Xulosa qilib aytganda, xalq o‗yinlarini tahlil qilish natijasida ular qanchalik
universal ekanligini aniqlash mumkin: o‗yinlar xotirani, kuzatishni, diqqatni,
jamoaviylikni, shuningdek, epchillik, chaqqonlik, chidamlilikni rivojlantiradi.
Shunday qilib, xalq o‗yinlari zamonaviy pedagogika, ta‘lim va tarbiya, urf-odat va
marosimlarni saqlash uchun muhim ahamiyatga ega bo‗lgani uchun ham bugungi
kungacha saqlanib, qo‗llanib kelinmoqda. Ular zamonaviy o‗yinlarni inkor etmaydi,
balki ularni uyg‗un ravishda to‗ldiradi va umumiy maqsadga erishish, ya‘ni bolalarni
umumiy rivojlantirish, uni atrofdagi katta dunyoda keyingi hayotga tayyorlash
vazifasini bajaradi.
| 